مقصد و اينتوناسييايا گؤره جوملهنين نؤوعلري
مقصد و اينتوناسييايا گؤره جوملهنين نؤوعلري
نقلي جومله
اوبيئكتيو گئرچكليگين، خيالي عالمين بو و يا ديگر فاكتي، حادثهسي بارهده معلومات وئرن آدي تصويري جوملهلره نقلي جومله دئييلير (نقلي سؤزو عرب منشألي ' ناقيل' سؤزو ايله بير كؤكدن اولوب پايلايان، اؤتورن معنالاريندادير). نقلي جوملهلر واسطهسيله يالنيز گؤردويوموز، موشاهيده ائتديگيميز فاكت و حادثهلر حاقيندا دئييل، باشقاسيندان ائشيتديگيميز، اوخودوغوموز، بير چوخ حاللاردا ميفولوژي تفكّورله باغلي حادثهلر حاقيندا دا باشقالارينا معلومات وئرير و يا باشقالاريندان معلومات آليريق.
نقلي جوملهلر سؤز سيراسي و اينتوناسييانين كؤمگي ايله فورمالاشير.
نقلي جوملهلرده عادتاً موبتدا ' معلوم اولانعي - تئماني، خبر ايسه ' يئنيعني بيلديرير. اونا گؤره ده بو جور جوملهلر ادبي ديلين نورمال سؤز سيراسيني نوماييش ائتديرير. موختصر نقلي جوملهلرده قايدا عذره اوّلجه موبتدا، سونرا خبر، گئنيش نقلي جوملهلرده ايسه اوّل موبتدا زوناسي، سونرا خبر زوناسي ايشلهنير؛ مثلا: گؤيلر قئيزله گورولدادي. ايلديريم چاخاراق قوجا داغين شيش تپهسيني پارچالادي. سولار قايالارا چارپاراق هيددتله سسلندي. درهلر اوغولدادي. موغان تيترهدي. اونون گؤزهلي گئديردي... (اي.افندييئو)
شوبههسيز، بو جور سؤز سيراسي ثابت دئييلدير. جانلي دانيشيق ديلينده، بديي اثرلرده آكتواللاشديرما طلبلري ايله علاقه دار بو قايدا پوزولا بيلير؛ مثلا:
من گؤرموشم اوشاقليقدا چؤرك دردي دوشونهني-
آنام سويوق بير داخمادا آج قارينا دوغدو مني...
سيزه نه وار، اؤولادلاريم، گؤرمهدينيز او پيس گونو،
گؤرمهدينيز يوخسوللارين خجالتدن اؤلدويونو.
گؤرمهدينيز قلم قاشلي، دورنا گؤزلو او گليني...
جان اوستونده منه ساري اوزاتميشدي اؤز اليني -
(س.وورغون)
ميصراعلاريندا فرقلنديريلميش سؤزلر نورمال سيرادا خبردن اوّل ايشلهنير.
نقلي جوملهلرده نيطقين ريتميك-مئلوديك آخيني ساده شكيلدهدير: جوملهنين اوّليندن باشلاياراق اينتوناسييا تدريجاً يوكسهلير، خبردن اوّل واجيب معلوماتي بيلديرن سؤزون داها يوكسك و آيدين تونلا تلفّوظوندن سونرا تدريجاً آلچالاراق كسيلير. يوكسك تونلا تلفّوظ اولونان سؤز عيني زاماندا منطيقي وورغولو دا اولا بيلر. بو جور حاللاردا يوكسك تونلا تلفّوظ ائديلن سؤزله منطيقي وورغولو سؤز عيني اولور. مثلا: قيزيل ايشلهمهلي، فوروزه رنگلي كوزهلر يئدديايلليك شيراز شرابلاري ايله دولدورولدو. اتي معجون اولان بئشيلليك قارا ائرككلر كسيلدي. اووچولار قاراباغ مئشهلريندن توكلري آلوو كيمي يانان قيرقوووللار گتيرديلر. (اي.افندييئو)
بو ميثاللاردا تونون يوكسلديگي سؤز و بيرلشمهلر - شيراز شرابلاري ايله، ائرككلر، قيرقوووللار - هم ده منطيقي وورغولو سؤزلر و بيرلشمهلردير. هئچ شوبههسيز، بو جوملهلرده مقصددن آسيلي اولاراق، هر بير سؤزون اوزرينه منطيقي وورغو دوشه بيلر: اتي معجون اولان بئشيلليك قارا ائرككلر كسيلدي. اتي معجون اولان بئشيلليك قارا ائرككلر كسيلدي و س. بو حالدا سؤز سيراسي ديَيشمير. لاكين سؤز سيراسيني ديَيشمكله ده منطيقي وورغونون يئريني ديَيشمك اولار؛ بونا باخماياراق، بوتون حاللاردا جوملهنين عومومي اينتوناسيياسي طبيعي آخاريندا قالير.
نقلي جوملهلر چوخيشلنمه ايمكانلاري ايله ديگر جومله نؤوعلريندن فرقلهنير.
نقلي جوملهلر ايسمي و فعلي خبرلي اولماقلا ايكي نؤوعه آيريلير. ايسمي خبرلي نقلي جوملهلرده خبر آدلارلا، مصدر، فعلي صيفت و ظرفلرله، ايسمي سؤز بيرلشمهلري ايله ايفاده اولونور و حؤكم بيلديرير؛ مس.: بئشيلليك روس مكتبينه گيرنده اون بير ياشيم وار ايدي. مكتب كندين اورتاسيندا ايدي. ايلين قيش آيلاري ايدي. هم ده برك سويوق ايدي. (ه. ولييئو)
فعلي خبرلي نقلي جوملهلرين خبري داها چوخ فعلين خبر فورماسي ايله ايفاده اولونور. فعلين خبر فورماسينين فونكسيياسي ايله نقلي جوملهلرين فونكسيياسي آراسيندا بؤيوك ياخينليق واردير: خبر فورماسي ايشين هانسي زاماندا هانسي شخص طرفيندن ايجرا ائديلديگيني (و يا ائديلمهديگيني) بيلديرير. نقلي جوملهنين ده اساس فونكسيياسي بوندان عبارتدير. فعلي خبرلي نقلي جوملهلرين خبرينين داها چوخ فعلين خبر فورماسي ايله ايفاده اولونماسينين اساس سببي ده بودور؛ مس.:حؤكمدار يئددي قيزيل ديركلي چاديريندا، يئددي تيرمه دؤشك اوستونده ايلشدي. آتلاس گئييملي نيشاپور سازاندالاري گلدي. سوفرهلر دؤشندي. قيزيل قدحلر دوزولدو. ايلك بادهلر قالديريلان زامان يئتميش يئددي شئيپور شاهلار شاهينين قلبهسي شرفينه گورولدادي. (اي.افندييئو)
نقلي جوملهنين خبري امر حؤكمونده اولمايان باشقا فعل فورمالاري ايله ده ايفاده اولونا بيلر. بو جهت جوملهنين اينتوناسيياسيندان آسيليدير. سن ايشلهمهليسن، چاليشماليسان - جوملهسينده فيكير معلومات شكلينده ده ايفاده ائديله بيلر، حؤكم شكلينده ده. بيرينجي حالدا نقلي جومله، ايكينجي حالدا امر جوملهسي فورمالاشير.
نقلي جوملهلر تصديق و اينكار اولور. اينكاري نه - نه باغلاييجيسي، دئييل سؤزو و -ما، -مه شكيلچيسي ايله يارانير؛ مس.: بو ساده آداملارين هاميسي طبيعتن شاعر ايدي. هاميسي موسيقي پرستيشكاري ايدي. (اي.افندييئو) او گئجه موعلّم اوزون زامان ياتا بيلمهدي. (اي.افندييئو) تورپاغا گؤمولمك دهشت دئييلدير. (ن.خزري) نه ياتير، نه دينجهليردي. يوخ سؤزو ده اينكار نقلي جوملهلره خيدمت ائدير: صنوبر ائوده يوخ ايدي.
نقلي جوملهلر هر جور جومله ستروكتورلاريني - ساده و موركّب، جوت تركيبلي و تك تركيبلي، موختصر و گئنيش، بوتؤو و ياريمچيق جومله فورمالاريني احاطه ائدير.
نقلي جوملهلر تصوير ائتمه، سجّيهلنديرمه، تحكيه، نقل ائتمه، معلومات وئرمه ايمكانلارينا ماليكدير و ديلده منطيقي حؤكمون اساس ايفاده واسطهسيدير. نقلي جوملهنين موبتداسي سؤيلهنيلن فيكرين پرئدمئتيني بيلديرير و منطيقي سوبيئكت كيمي چيخيش ائدير، خبر ايسه زامان و مودالليق علامتلري ايله منطيقي حؤكمون پرئديكاتي وظيفهسيني داشييير.