جوملهنين تسنيفي
جوملهنين تسنيفي
آذربايجان ديلينده جومله بير نئچه جهتدن، بير نئچه پرينسيپ اساسيندا تسنيف ائديلير. بونلارين بير قيسمي عومومي كاراكتئر داشييير، هر جور قورولوش خصوصيتلرينه ماليك اولان جوملهلري احاطه ائدير (مثلا، جوملهنين مقصد و اينتوناسييايا، قورولوشونا، مودالليغا گؤره تسنيفي)، بير قيسمي ايسه (تركيبه، يعني باش عضولره گؤره، ايكينجي درجهلي عضولرين ايشتيراك ائديب-ائتمهمهسينه گؤره و س.) يالنيز ساده جوملهلره عايددير. لاكين بوتون تسنيف پرينسيپلري عوموميليكده ستروكتور-سئمانتيك جهته اساسلانير، يعني بوتون حاللاردا جوملهنين معنا و قورولوش خصوصيتلري نظره آلينير.
منطيقي-سينتاكتيك عضولنمه ايمكانلارينا گؤره جوملهنين تسنيفي. بو پرينسيپه اساساً ايشلتديگيميز بوتون جوملهلر ايكي قروپا آيريلير:
عضولنن جوملهلر؛
عضولنمهين جوملهلر.
فيكرين اساس ايفاده واسطهلري عضولنن جوملهلردير. عضولنمهين جوملهلر ده يالنيز عضولنن جوملهلرين كؤميي ايله (بعضا ده سيتواسييا ايله) معنا ايفاده ائدير. مثلا، آيريليقدا گؤتورولن ' بلي' جوملهسي هئچ بير كونكرئت معنا ايفاده ائتمير. يالنيز متن شرايطي بو جور جوملهلره كونكرئت مظمون وئره بيلير: -ائوه گئدهجكسينيزمي؟ - بلي.
ساده و مورككب جوملهلرين بوندان سونراكي بوتون نؤولري، بوتون تسنيف پرينسيپلري عضولنن جوملهلره عايددير. عضولنمهين جوملهلرين ايسه يالنيز ايكي نؤع واردير: سؤز-جوملهلر، ووكاتيو جوملهلر.
جوملهنين مقصد و اينتوناسييايا گؤره تسنيفي. هر بير جومله موعيين مقصدله ايشلهديلير. اينسانين نورمال دانيشيق مقصدي اوچ ايستيقامتده اولور: معلومات وئرمه، سوروشوب-اؤيرنمه، تاكيد-طلب. بو اوچ جهت شيفاهي نيطقده اينتوناسييانين كؤميي ايله موعيينلشير: مقصد اينتوناسيياني دوغورور، اينتوناسييا ايسه مقصدين گؤستريجيسينه چئوريلير. اونا گؤره ده جوملهنين ' فونكسيونال تسنيفي' حساب اولونان بو تسنيفده هم مقصد، هم ده اينتوناسييا نظره آلينير؛ مثلا: معلم گلير. معلم گلير؟ معلم گلسين.
بو اوچ جومله نؤعنون هر بيري بير سيستم تشكيل ائدهرك ديلده نقلي، سوال و امر جوملهلريني عمله گتيرير. بونلار آشاغي، آدي تونلا دا تلفّوظ ائديله بيلير، يوكسك تونلا دا. يوكسك تونلا تلفّوظ ائديلديكده حيسس-هيجانلا دولغونلاشديريلير و نيدا جوملهلرينين يارانماسينا سبب اولور: معلم گلير! معلم گلير؟! معلم گلسين!
جوملهنين قورولوشونا گؤره تسنيفي. بو تسنيف دومينانت كاراكتئر داشييير. سؤز بيرلشمهلري چيخيلماقلا، سينتاكسيس علمي باشدان-باشا جوملهنين قورولوش خصوصيتلرينين اؤيرهنيلمهسي ايله مشغولدور.
جومله قورولوشجا ساده و مورككب اولور.
ساده جومله سؤزلردن، سؤز بيرلشمهلريندن، مورككب جومله ايسه ساده جوملهلردن عمله گلير. ساده جوملهنين بير، مورككب جوملهنين ايكي و داها چوخ پرئديكاتيو مركزي اولور. مورككب جوملهنين كومپونئنتلري معنا موستقيلليگينه، اينتوناسييا بيتكينليگينه ماليك اولماديغي اوچون جومله حساب اولونمور و يا شرطي اولاراق ' جومله' آدلانديريلير.
ساده جومله اونسيتين، فيكير موباديلهسينين ان كوتلوي واسطهسي اولوب، باشقا جومله نؤولري ايله موقاييسهده ديلده داها چوخ ايشلهنير. خصوصي قورولوش سخئمي اولان، پرئديكاتيوليك، اينتوناسييا و مودالليق علامتلري ايله فورمالاشان بو جور جوملهلر لازيمي معنا يوكو داشييير، آسانليقلا تئما و رئمايا آيريلير.
ساده جومله تركيب اعتباريله ايكي باش عضوون - موبتدا و خبرين بيرليگي اساسيندا قورولور. لاكين بعضا باش عضولردن بيري اولمور و ساده جومله باش عضولردن بيري اساسيندا فورمالاشير. اودور كي جوملهنين قرامماتيك اساسيني تشكيل ائدن باش عضولره - ت ه ر ك اي ب ه گؤره ساده جومله ايكي نؤوه آيريلير:
جوت تركيبلي جوملهلر؛
تك تركيبلي جوملهلر.
جوت تركيبليليك و تك تركيبليليك ساده جوملهنين اساس بؤلگوسودور: ساده جومله يا جوت تركيبلي، يا دا تك تركيبلي اولور.
هم جوت تركيبلي جوملهلر، هم ده تك تركيبلي جوملهلر ايكينجي درجهلي عضولرين ايشتيراك ائديب-ائتمهمهسينه گؤره موختسر و گئنيش اولا بيلير. يالنيز باش عضولردن (هر ايكيسيندن و يا بيريندن) عبارت اولان ساده جوملهلر موختسر، تركيبينده ايكينجي درجهلي عضولر ايشتيراك ائدن ساده جوملهلر گئنيش اولور.
جوت تركيبلي جوملهلر آسانليقلا سوبيئكت و پرئديكاتا، موبتدا و خبره، ' معلوم اولانعا و ' يئنيعيه آيريلير. عضولنمهين جوملهلرده بونلارين هئچ بيريني آييرماق مومكون دئييل. عضولنمهين جوملهلرده فيكير پرئدمئتي و اونون مودال ايفادهسي متنه، سيتواسييايا اساساً موعيينلشير.
تك تركيبلي جوملهلرده (آدليق جوملهلردن باشقا) يالنيز پرئديكات سؤزله ايفاده اولونور. سوبيئكتي و عوموما فيكير پرئدمئتيني متنه، متنين اولكي و يا سونراكي جوملهلرينه اساساً، هم ده چوخ زامان عومومي و يا قئيري-موعيين شكيلده تسووور ائتمك مومكون اولور.
دانيشانين اؤز فيكريني عضولنن (جوت تركيبلي و تك تركيبلي) و يا عضولنمهين جوملهلرله ايفاده ائتمهسي اونون اؤز ايستهييندن، سؤز احتياطيندان، تفككور طرزيندن، حادثهيه ائموسيونال موناسيبتيندن و نيطق موحيطيندن آسيليدير.
ستروكتور-سئمانتيك تامليغينا، يعني بو و يا ديگر عضوونون بوراخيليب-بوراخيلماماسينا گؤره ده ساده جوملهلر ايكي نؤوه آيريلير: بوتؤو جوملهلر، ياريمچيق جوملهلر.
قئيد. بو و يا ديگر عضوونون ('معلوم اولانعين) بوراخيلماسي حاللارينا مورككب جوملهلرده ده تئز-تئز راست گلمك مومكوندور. لاكين انعنوي اولاراق بوتؤولوك و ياريمچيقليق آنلاييشلاري ساده جومله سينتاكسيسي ايله باغلي ايضاح ائديلير.
مورككب جومله ساده جوملهدن قورولوش خصوصيتلرينه و معنا توتومونا گؤره فرقلهنير. ساده جوملهلر مورككب جومله شكلينده بيرلشركن ستروكتور ديَيشيكليكله ياناشي، سئمانتيك زنگينليك و مورككبليك يارانير.
مورككب جوملهلر ده قورولوش خصوصيتلرينه گؤره فرقلهنير و ايكي نؤوه آيريلير: ساده قورولوشلو مورككب جوملهلر؛ قاريشيق تيپلي (مورككبلشميش) مورككب جوملهلر.
جوملهنين مودالليغا گؤره تسنيفي. ايفاده ائتديگي مودال موناسيبته گؤره جوملهلر تسديق و اينكار جوملهلره آيريلير. بو بؤلگو اوبيئكتيو و سوبيئكتيو مودالليقلا باغليدير. تسديق جوملهلرده فيكير پرئدمئتي حاقيندا سؤيلهنيلن علامت تسديق ائديلير، اينكار جوملهلرده ايسه فيكير پرئدمئتي حاقيندا دئييلنلر اينكار ائديلير. جوملهنين تسديق و اينكار جوملهلره آيريلماسي اوبيئكتيو عالمده مؤوجود اولان اشيا و حادثهلرله اونلارين علامتلري آراسينداكي رئال علاقه و موناسيبتلره اساسلانير. مثلا: آلنينين قاتلاري قيريش-قيريشدير. (س.وورغون) اييلميش بئلينين دونقاري واردير. (س.وورغون) حيات چوخلارينا بير اينتيظاردير (س.وورغون) - جوملهلري تسديق، قول چكه بيلمهرم بو فيكرينه من. (س.وورغون) من شيكايت ائيلهمهرم يارامدان. (س.روستم) گؤردوك، بَيزادهلرين يوخدو وفاسي (صابير) - جوملهلري اينكار معنا ايفاده ائدير.
اينكار معنا جوملهده اؤزونو ايكي جور گؤسترير: بعضا جوملهنين عومومي مظمونونا عايد اولور، بعضا ده آيري-آيري عضولره. جومله بوتؤولوكده اينكار معنا داشيديقدا خبر -ما، -مه شكيلچيسي، نه باغلاييجيسي و يا دئييل سؤزونون ايشتيراكي ايله فورمالاشير: داغلارين گؤزونون ياشينا باخما. شاعرلر چكني داغلار چكمهييب. (ه.عاريف) نه اتدير، نه باليق. (مثل) دئديم، سوسما، گؤزهليم آي. دئييلم كي من اؤزگهسي. (س. وورغون)
نه باغلاييجيسي خبردن باشقا، ديگر عضولرله باغلي اولدوقدا اينكار معنا جوملهنين بير حيصهسينه عايد اولور: گؤزلريني ديك گؤزومه، نه من دينيم، نه سن، ديلبر! (قورباني) قالماميشدي گؤيده نه اولدوز، نه آي. (س.وورغون)
جوملهده ايكي اينكار بير تسديق معنا ايفاده ائدير: من كنده گئتمهيه بيلمزديم (يعني: من كنده گئتمهلي ايديم). لاكين ديليميزده ايكي اينكارين بير تسديق معنا ايفاده ائتمهديگي حاللار دا موشاهيده اولونور: دايمي دئييليك نه سيز، نه ده من.(س.وورغون) نه يانغين، نه اؤلوم تؤرتمهديك بيز. (س. وورغون) بو جور جوملهلرده اينكارليق علامتلريندن بيري آرتيق اولسا دا، بو فورما تدريجن ديلده ورديش حاليندا ايشلنمكده و ثابتلشمكدهدير. سانكي بيرينجي اينكارين دينلييجييه چاتماماسي قورخوسو ايله ايكينجي اينكارليق واسطهسي ايشلهديلير.
مورككب جوملهلرين ده تركيب حيصهلريندن بيري و يا هر ايكيسي اينكار ' جوملهعلردن عبارت اولا بيلر: اينان كي، دونيادا سن اولماسايدين، نه سؤز ياراناردي، نه ده كي صنعت. (س.وورغون) بير شئي يازماميشام ايستيقبالينا، چونكي آز دويموشام، آز آنلاميشام. (س.وورغون) آنا، آند ايچيرم روحونا بير ده، من سنين قانيني قويمارام يئرده! (س.روستم)
فورمال شكيلده قورولموش اينكار جوملهلر تسديق معنا ايفاده ائده بيلر. مثلا: هئچ ده هميشه اودوزماق اولماز (بعضا اودوزماق اولار، بعضا يوخ). هئچ ده هامي بو مثلاي سن دئين كيمي باشا دوشمور (بعزيلري سن دئين كيمي باشا دوشور، بعزيلر يوخ). بو جور جوملهلر تسديق-اينكار جوملهلر ده آدلانديريلا بيلر.