ديليميز

آذربايجان توركجه سي نين ائيتم و آراشديرماسي

جومله‌ و اونون علامتلري

جومله‌ و اونون علامتلري

جومله‌ ديلين داخيلي قانونلاري اساسيندا فورمالاشان و بيتميش فيكير ايفاده ائدن سينتاكتيك واحيددير. جومله‌ فيكير موباديله‌سي و ان موهوم اونسيت واسطه‌سيدير.

جومله‌ هر بير ديلين اؤز داخيلي قانونلاري اساسيندا فورمالاشير. آذربايجان ديلي آققلوتيناتيو ديللردن اولدوغو اوچون بو ديلده حال شكيلچيلري و فعلين تسريف فورمالاري جومله‌نين قورولماسيندا موهوم رول اوينايير: سؤزلر موختليف شكيلده ديَيشه‌رك علاقه‌له‌نير و دانيشانين مقصديندن آسيلي اولاراق جومله‌نين لازيمي شكيلده فورمالاشماسينا سبب اولور. ديلين داخيلي قانونلاري دئديكده، جومله‌ده ايفاده اولونان مودال موناسيبت، خبرده اؤزونو گؤسترن پرئديكاتيوليك علامتلري و شيفاهي نيطقده ديلين اؤزونه‌مخسوس سجيوي اينتوناسييا خصوصيتلري احاطه‌ اولونور.

جومله‌ پرئديكاتيولييه، مودالليغا، بيتكينليك اينتوناسيياسينا ماليك اولان بير سسله، بير سؤزله، بير سؤز بيرلشمه‌سي و سؤزلرين موختليف شكيلده بيرلشمه‌سي ايله ايفاده اولونا بيلير؛ مس.:

- بيزيم قونشو كريم...

- آ... آ... آ...

- بلي، هه، هه...

-او نه قايريب، دئ گؤروم؟ (صابير)

- بو ماشينلاري نه اوچون قيرميزي رنگله‌ييرلر؟

- يانغين علامتيدير. (س.احمدوو)

بو مثاللاردا نقطه‌لرله (و نقطه‌ حقوقوندا سوال ايشاره‌لري ايله) آيريلميش هر بير نيطق واحيدي موعيين فيكير ايفاده ائدير و جومله‌ شكلينده فورمالاشميشدير. بئله‌ليكله، جومله‌ اؤزونه قدركي هر بير ديل واحيديندن - سسلردن، سؤزلردن، سؤز بيرلشمه‌لريندن فورمالاشا بيلير. لاكين داها سجيوي فورما جومله‌نين سؤزلرين موختليف شكيلده بيرلشمه‌سي يولو ايله قورولماسيدير. جومله‌لر بيرليگي ايسه داها ايري سينتاكتيك واحيدلرين - سينتاكتيك بوتؤولرين يارانماسينا سبب اولور.

جومله‌ سينتاكسيسين اساس و مركزي واحيديدير. ديلين ان موهوم خصوصيتلري جومله‌ده اؤز ايفاده‌سيني تاپير. ديل تفككور گئرچكليگي رولونو و كوممونيكاتيو فونكسيياسيني جومله‌لر واسطه‌سيله حياتا كئچيرير.

جومله‌ سينتاكسيسين مركزي واحيدي اولدوغو اوچون اونو هم آشاغي، هم ده يوخاري سويه‌لرده اؤيرنمك مومكوندور، يعني هم سؤزدن، سؤز بيرلشمه‌سيندن جومله‌يه دوغرو گئتمك، هم ده متندن جومله‌ني آييريب تحليل ائتمك اولار.1

گؤركملي فيلوسوف و ديلچيلرين قئيد ائتديگي كيمي، جومله‌ شيفاهي و يازيلي نيطقده اونسيت سلاحي، فيكير موباديله‌سي واسطه‌سيدير. اينسان اوبيئكتيو عالم حاقيندا فيكيرلريني، بير-بيرينه دئمك ايسته‌ديكلريني رابطه‌لي نيطقين جانلي واحيدي اولان جومله‌لر واسطه‌سيله حياتا كئچيرير.

رابطه‌لي نيطق واحيدي كيمي، جومله‌نين بير سيرا سجيوي علامتلري واردير. بونلار آشاغيداكيلاردير:

1. جومله‌ بيتميش فيكير ايفاده ائدير. بو جهت جومله‌نين ان موهوم علامتلريندندير. لاكين بيتكينليك جومله‌ اوچون نيسبي كاراكتئر داشييير. هئچ بير جومله‌ موعيين بير مسئله‌ حاقيندا تام بيتكين فيكير ايفاده ائده بيلمز. هر بير جومله‌ حيات حقيقتي‌نين يالنيز كونكرئت بير جهتيني ، بير آنيني ايفاده ائده بيلير. فيكير بيتكينليگي او دئمكدير كي، دانيشان شخص بير جومله‌ ايله چاتديرماق ايسته‌ديگيني چاتديرا بيلير و باشقا سؤزلرين ايشلنمه‌سينه احتياج اولمور. هر بير جومله‌ رابطه‌لي نيطقين بير پيلله‌سي، بير كسيگي اولوب، شيفاهي نيطقده اينتوناسييا ايله، يازيدا نقطه‌ و يا نقطه‌ حقوقوندا دورغو ايشاره‌لري ايله (سوال ايشاره‌سي، نيدا ايشاره‌سي، اوچ نقطه‌ و س. ) سرحدله‌نير. بيز جومله‌ني متندن آييرماقلا دا معناسيني درك ائده بيلريك، بو، جومله‌ني تشكيل ائدن سؤزلردن آلينان معنادير. لاكين جومله‌نين حقيقي مظمونو يالنيز متن داخيلينده دوزگون آنلاشيلا بيلر. جومله‌نين آيريليقدا ايفاده ائتديگي عومومي معنا پوتئنسيال سينتاكسيسين تدقيق اوبيئكتيدير؛ متنين گئديشيندن باشا دوشولن مظمونو ايسه آكتوال سينتاكسيسين اوبيئكتي اولوب، سؤيلمين تظاهرونو شرطلنديرير. فيكرين بيتمه‌سي، قورتارماسي، تاماملانماسي ماكرومتنلرده مومكوندور.

جومله‌ او زامان يارانير كي، موعيين بير فيكرين ايفاده‌سينه احتياج اولور. بئله بير صرورت اولدوقدا جومله‌نين ستروكتورو و سؤز ماتئريالي سئچيلير، جومله‌ دانيشانين ايسته‌ييندن، تفككور و نيطق قابيليتيندن آسيلي اولاراق فورمالاشير. جومله‌نين كوممونيكاتيو فونكسيياسي قرامماتيك عضولنمه زمي‌نينده آكتوال عضولنمه‌نين ده فورمالاشماسينا سبب اولور.

2. جومله‌نين علامتلري سيراسيندا پرئديكاتيوليك موهوم يئر توتور. موبتدا - خبر علاقه‌سي جومله‌ ستروكتورونون تشكيلئديجي مركزيدير. جومله‌نين يارانماسي اوچون ' تيكينتي ماتئرياليني'-سؤزلري، سؤز بيرلشمه‌لريني بير-بيري ايله ائله باغلاماق، ائله علاقه‌لنديرمك لازيمدير كي، ايسته‌نيلن فيكير ايفاده ائديلسين. بونون اوچون حال شكيلچيلريني، قوشمالاري، باغلاييجيلاري، اداتلاري، مودال سؤزلري و بوتون ديگر قرامماتيك واسطه‌لري دوزگعن نظره آلماق و دوزگون سفربر ائتمك لازيمدير. بو جهتدن خبرين اوزرينه موهوم وظيفه‌ دوشور: خبر زامان، شخص، مودالليق علامتلري‌نين كؤميي ايله پرئديكاتيوليگين يارانماسينا، سؤزون، سؤز بيرلشمه‌سي‌نين جومله‌ شكلينده فورمالاشماسينا سبب اولور.

جومله‌ده پرئديكاتيوليك، ماهيت اعتباريله، ' اؤزونه قاييديشلا'، تكرارلا باغليدير. بئله كي، جومله‌ده ' سوبيئكت ايدئياسي‌نين تمسيلچيسي اولان موبتدا سون مؤوقئده فعلي خبرده‌كي و يا ايسمي خبرده‌كي شخص سونلوغونون وارليغي ايله تكرارا اوغرايير، بئله‌ليكله ده سيستمي (جومله‌ سيستميني) قاپايير...' قاپانمانين باش وئرمه‌سي جومله‌نين اورتايا چيخماسيني شرطلنديرير. بو فيكره اساساً، جومله‌ او زامان ميدانا چيخير كي، ' شخص سونلوغو ميدانا چيخيب دقتي تكرارين بيرينجي اِلِمِنتينه -سوبيئكت ايدئياسي‌نين لئكسيك ايفاده‌سينه قايتارسين' و چرچيوه‌ليليك يارانسين. 2

تدقيقاتچيلار بئله بير قناعتده‌دير كي، تاريخن جومله‌دكي هر بير سؤزده پرئديكاتيوليك اولموش، تدريجن سون مقام موستسنا اولماقلا، اولكي سؤزلر كوازيپرئديكاتيو (ضعيف پرئديكاتيو) كاراكتئر آلميش و نهايت، پرئديكاتيوليك جومله‌نين خبرينده مؤحكملنمكله مونوپرئديكاتيو جومله‌لر يارانميشدير. 3

پرئديكاتيولييه باشقا جور باخيش دا واردير. بو باخيشا گؤره، پرئديكاتيوليك ايكي كومپونئنتين - موعيينلشنله موعيينلشديرن، پرئدمئت و اونون مودال-زامان علامتي آراسينداكي موناسيبت كيمي ايضاح ائديلير. بو نؤقطه‌ي-نظره گؤره، پرئديكاتيوليگي اوچ واريانتدا ايضاح ائتمك اولور: آ) پرئديكاتيوليك - سوبيئكت ايله پرئديكات آراسيندا علاقه‌(موناسيبت)دير (منطيقي آسپئكت)؛ ب) تئما ايله رئما آراسيندا علاقه‌دير (كوممونيكاتيو آسپئكت)؛ و) موبتدا ايله خبر آراسيندا علاقه‌دير (قرامماتيك آسپئكت).

بو جور ايضاحدا پرئديكاتيوليكله پرئديكاتيو موناسيبت قاريشديريلميش اولور. بئله چيخير كي، خبر اساسيندا قورولان تك تركيبلي جومله‌لرده پرئديكاتيوليك يوخدور. تك تركيبلي جومله‌لرده ده، حتي عضولنمه‌ين جومله‌لرده ده پرئديكاتيوليك و پرئديكاتيو موناسيبت اولور، لاكين اونلار بئله جومله‌لرده جوت تركيبلي جومله‌لرده‌كي قدر آيدين تظاهر ائتمير.

ائله بير جومله‌ يوخدور كي، اوندا موعيينلشن و موعيينلشديرن كومپونئنتلر اولماسين. بوتون جومله‌لرده فيكير پرئدمئتي‌نين كاراكتئريستيكاسي اولور، لاكين او، (فيكير پرئدمئتي) بعضا سؤزله ايفاده اولونمور و جومله‌نين سئمانتيكاسيندان باشا دوشولور، ياخود متنين موعيين بير نقطه‌سينده وئريلميش اولور.

پرئديكاتيوليگين اساس داشيييجيسي خبردير. اونا گؤره ده چوخ زامان پرئديكاتيوليكله خبرليك قاريشديريلير. پرئديكاتيوليگين قرامماتيك ايفاده واسطه‌لري وار - فعلين فورما، زامان، شخص شكيلچيلري، اداتلار، اينتوناسييا و س.

جومله‌نين فورمالار سيستمي اونون پاراديقمالاريني يارادير.

جوت تركيبلي جومله‌لر تام پاراديقما سيستمينه ماليكدير. تك تركيبلي جومله‌لرده پاراديقما محدوددور. عضولنمه‌ين جومله‌لرين ايسه پاراديقماسي اولمور.

پرئديكاتيوليك ائله بير كاتئقورييادير كي، او، جومله‌ني قئيري-كوممونيكاتيو واحيدلردن (سؤزلردن، سؤز بيرلشمه‌لريندن) فرقلنديرير.

3. جومله‌نين موهوم علامتلريندن بيري اينتوناسييادير. اينتوناسييا پرئديكاتيوليگين اونيوئرسال واسطه‌سيدير. اينتوناسييا اساسيندا يالنيز سؤزلرين بيرلشمه‌سي دئييل، تك-تك سؤزلر ده جومله‌يه چئوريله بيلير. يالنيز اينتوناسييا اساسيندا سؤيلمين مقصدي (بير شئي حاقيندا معلومات وئريلديگي، بير شئيين سوروشولدوغو و يا موعيين مسئله‌ ايله باغلي تاكيد ائديلديگي) آنلاشيلا بيلير.

اينتوناسييا جومله‌نين علامتلري سيراسيندا خصوصي يئر توتور. اونو قورولوش علامتي و يا سئمانتيك علامت كيمي موعيينلشديرمك، آييرماق چتيندير. بئله كي، او، يالنيز سؤيلمي فورمالاشديرماق و اونون مقصديني آيدينلاشديرماقلا قالمير، جومله‌نين سئمانتيك نووه‌سيني باشا دوشمه‌يه كؤمك ائدن واسطه‌ كيمي ده چيخيش ائدير.

آدي اينتوناسييا ايله تلفّوظ ائديلن جومله‌لرده تون تدريجن يوكسه‌لير، خبردن اولكي سؤزون اوزرينده يوكسك نقطه‌يه چاتير و تدريجن آلچالاراق فاصيله ايله نتيجله‌نير. بو فاصيله همين جومله‌ ايله يئني جومله‌نين سرحديني يارادير. شيفاهي نيطقده هر بير جومله‌ اينتوناسييا ايله موشاييت اولونور. اينتوناسيياسيز جومله‌ اولماز. جومله‌ني بيتكينلشديرن، پرئديكاتيوليك يارادان واسطه‌لر اولدوقدا دا اينتوناسييا فعاليت گؤسترير. مثلا، موغان صحرالاري بير تاماشادير (س.وورغون) - جومله‌سينده موبتدا-خبر علاقه‌سي و خبرده‌كي -دير شكيلچيسي ايله ياناشي، اينتوناسييانين دا رولو واردير. اينتوناسييادان آسيلي اولاراق، بو جومله‌ده آكتوال عضولنمه موختليف شكيلده اولا بيلر. لاكين بعضا جومله‌نين قورولماسيندا اينتوناسييانين رولو داها بؤيوك اولور، اينتوناسييا پرئديكاتيوليگي يارادان و تاماملايان ان موهوم واسطه‌ كيمي چيخيش ائدير؛ مس.:

ياي گونو... يول اوستو... آغاج كؤلگه‌سي...

كؤلگه‌ده بير گلين اوتورموش يالقيز (س. وورغون) -

ميصراعلاريندان بيرينجيسينده اوچ سؤز بيرلشمه‌سي يالنيز اينتوناسييانين كؤميي ايله جومله‌يه چئوريلميشدير. اينتوناسييا جومله‌نين معلومات وئرمه، تاكيد، طلب و يا سوروشوب-اؤيرنمه وظيفهلري‌نين موعيينلشديريلمه‌سينده ده چوخ موهوم واسطه‌دير.

اينسان نيطقي‌نين ايكي فورماسيندان - شيفاهي و يازيلي فورمالاريندان بيرينجيسي ايلكين و قديميدير. شيفاهي نيطق اينتوناسييانين كؤميي ايله فورمالاشير. اينتوناسييا رابطه‌لي نيطق پروسئسينده جومله‌لرين تاماملانماسينا، اونلارين سرحدي‌نين موعيينلشمه‌سينه سبب اولور. جومله‌ اينتوناسيياسينا فاصيله، وورغو، نيطقين ريتميك-مئلوديك آخيني و س. داخيلدير.

4. هر بير جومله‌ده مودالليق اولور. بو او دئمكدير كي، هر بير جومله‌ده اوبيئكتيو عالمه مخصوص بو و يا ديگر حادثه‌ حاقيندا معلومات وئريلمكله، همين حادثه‌يه، دانيشانين سؤيله‌ديگي فيكره موناسيبت ده بيلديريلير. يعني هر بير جومله‌ هم كوممونيكاتيو، هم ده ائكسپرئسسيو فونكسييا داشييير. جومله‌نين ائموسيونال-ائكسپرئسسيو فونكسيياسي مودالليغي يارادير. مودالليغين موهوم ايفاده واسطه‌لري مودال سؤزلردير. مودال سؤزلرله ياناشي، موختليف سؤز و ايفاده‌لرين بيرلشمه‌سي اساسيندا سايسيز مودال كونستروكسييالار ياراتماق مومكوندور. ' آرا سؤزلر' آدلانديريلان بو جور كونستروكسييالارين هاميسي مودال موناسيبت ايفاده ائدير، لاكين بونلارين هاميسي مودال سؤزلردن عبارت دئييلدير. مودالليغين قرامماتيك-مورفولوژي واسطه‌لري ده واردير كي، بورايا فعلين امر، آرزو، واجيب، لازيم، شرط فورمالاري‌نين شكيلچيلري داخيلدير. مودالليق جومله‌ده ضعيف و يا قاباريق ايفاده اولونا بيلير. باشقا فورمالارا نيسبتن، خبر فورماسي مودالليغين ضعيف و نئيترال ايفاده واسطه‌لريندن ساييلير. لاكين اينتوناسييانين كؤميي ايله خبري خبر فورماسيندا اولان جومله‌لرده ده ايسته‌نيلن مودال چالارلار ياراتماق مومكوندور.

و. و. وينوقرادووون فيكرينجه، پرئديكاتيوليگين عومومي معناسي مودالليق، زامان، شخص كاتئقورييالاري ايله ايفاده اولونور.

مودالليق اوبيئكتيو و سوبيئكتيو اولماقلا دا فرقله‌نير. اوبيئكتيو مودالليق وئريلن معلوماتين اوبيئكتيو رئالليقلا علاقه‌سي، موناسيبتيدير؛ يعني نه باره‌ده دانيشيليرسا، اينديكي، كئچميش و يا گله‌جك زاماندا اونون رئالليغي دوشونولور؛ مس.: قالخيب ايكي آدديم آتدي. الي پاليد قاپي‌نين آغير چوقون توتاجاغينا چاتدي. ايشيق دوشن قاپيني قاپاماق عوضينه، داها گئنيش آچدي. (س.احمدوو) كيشيده كونبزين ايكي آچاري واردي. بونو بير اؤزو بيليردي، بير ده كيليدي قاپييا گئيديريب، آچارلاري اونا وئرن دولگر. بيريني ائوده، كؤهنه سانديقدا ساخلاييردي (س. احمدوو) - جومله‌لرينده مودالليق اوبيئكتيو رئالليغا تام اويغوندور.

سوبيئكتيو مودالليق قئيري-رئال، آرزو اولونان، مومكون اولا بيلن، طلب اولونان حادثه‌لره موناسيبتله باغلي مودالليقدير؛ مثلا: قوي قيزلارين اوزو گون كيمي گولسون، كيشي‌نين اوزوندن مردليك تؤكولسون! (س.وورغون) آغريمايان اورك اولا، باش اولا، جان سيرداشيم تورپاق اولا، داش اولا! آرزولارين سايي قدر ياش اولا، عومور وئرم خيدمتينه بو خالقين! (ز.ياقوب) - جومله‌لرينده مودالليق سوبيئكتيودير.

رئال، اوبيئكتيو مودالليق موعيين زامانلا - كئچميش، اينديكي و يا گله‌جك زامانلا باغلي اولور. ايررئال مودالليقدا زامانجا قئيري-موعيينليك اولور - آرزو اولونان، مومكون اولا بيلن ايندييه ده عايد اولا بيلر، قئيري-موعيين گله‌جه‌يه ده. اوبيئكتيو مودالليقدا مورفولوژي زامانلا سينتاكتيك زامان اكثرن اويغون اولور، لاكين بعضا دانيشيق اوسلوبوندا اويغون اولمايا دا بيلير؛ مس.: صاباح من باكييا گئديرم. اوبيئكتيو مودالليقلا سينتاكتيك زامان بيرليكده پرئديكاتيوليگي يارادير.

سوبيئكتيو مودالليق - دانيشانين وئرديگي معلوماتا موناسيبتيدير. سوبيئكتيو مودالليغا ائكسپرئسسيو قييمت، دانيشانين قطعي و يا شوبهه‌لي موناسيبتي، اينامي-اينامسيزليغي، قئيد ائتديگي فيكيرله راضيلاشيب-راضيلاشماديغي و س. داخيلدير؛ مس.: شوبهه‌سيز، سنه مكتوب يازاجاغام -جومله‌سينده اوبيئكتيو مودالليغا (سنه مكتوب يازاجاغام) قطعيليك چالاريني بيلديرن شوبهه‌سيز سؤزونون كؤميي ايله سوبيئكتيو مودالليق دا علاوه‌ اولونموشدور. اوبيئكتيو مودالليق جومله‌نين عومومي مظمونو ايله، سوبيئكتيو مودالليق ايسه اونون آيري-آيري حيصه‌لري ايله باغلي اولور؛ مس.: شوبهه‌سيز، سنه مكتوب يازاجاغام. شوبهه‌سيز، سنه مكتوب يازاجاغام. شوبهه‌سيز، سنه مكتوب يازاجاغام.

بئله‌ليكله، جومله‌ سينتاكسيسين مركزي و اساس واحيديدير. اونون اؤزونه‌مخسوس ستروكتور خصوصيتلري، سئمانتيك علامتلري واردير. قئيد ائتديگيميز خصوصيتلر جومله‌نين آني، نؤوبلشن، اؤتري خصوصيتلري دئييل، بيرليكده مؤوجود اولان دايمي كاراكتئر علامتلريدير.

تاريخن جومله‌يه موختليف آسپئكتلردن ياناشيلميش، سايسيز-حسابسيز تعريفلر وئريلميشدير. بو تعريفلر ايچريسينده ائ. ه. ايي عصرده ياشاميش فراكييالي ديونيسي‌نين وئرديگي تعريف جومله‌نين قئيد ائتديگيميز علامتلريندن بيريني - بيرينجيسيني احاطه‌ ائتمكله داها گئنيش ياييلميشدير: ' سؤزلرين بيتميش فيكير ايفاده ائدن بيرلشمه‌سي نيطقدير'. بو تعريف بيزيم اينديكي مكتب درسليكلريميزده‌كي تعريفين ده اساسيندا دورور.4

جومله‌يه موناسيبتده موختليف جريانلار ميدانا چيخميش، اونلارين ايچريسينده منطيقي و پسيخولوژي جريانلارين نمايندهلري‌نين فيكيرلري داها گئنيش ياييلميشدير.

پور-رويال موناستريندان (1660) باشلاياراق، منطيقي جريانين نماينده‌لري منطيقي حؤكمله قرامماتيك جومله‌ني قاريشديرميش و عينيلشديرميشلر. معلومدور كي، رابطه‌لي نيطقين بوتون جومله‌لري حؤكم شكلينده قورولمور. سوال و امر جومله‌لرينده هله بير شئيين تسديق و يا اينكار ائديلديگيني سؤيله‌مك اولماز. حؤكمده ايسه بير شئي يا تسديق، يا دا اينكار اولونور. اودور كي حؤكمله جومله‌نين موناسيبتيني: ' بوتون حؤكملر جومله‌ شكلينده ايفاده اولونور، لاكين بوتون جومله‌لر حؤكم ايفاده ائتمير' شكلينده عوموميلشديرمك اولار. بوندان علاوه‌، حؤكمون سوبيئكت و پرئديكاتدان عبارت ايكي عضوو، جومله‌نين ايسه بئش عضوو واردير. حؤكم ايفاده ائدن موختسر نقلي جومله‌لرده سوبيئكت موبتدايا، پرئديكات خبره اويغون گلير. مثلا: كونبز بؤيوكدور - جومله‌سينده كونبز سوبيئكت، هم ده موبتدادير، بؤيوكدور - پرئديكات، هم ده خبردير. گئنيش جومله‌لرده بو جور اويغونلوق اولمور. گئنيش جومله‌لرده، اگر جومله‌ حؤكم ايفاده ائديرسه، سوبيئكت موبتدا زوناسينا، پرئديكات ايسه خبر زوناسينا اويغون اولور.

xix عصرين ايي ياريسيندا پسيخولوگييا علمي‌نين سرعتلي اينكيشافي ايله علاقه دار پسيخولوقلارين دا جومله‌يه موناسيبتي يارانميشدير. پسيخولوقلار جومله‌ني تسووورلر بيرلشمه‌سي‌نين روحي ايفاده‌سي حساب ائديرديلر. لاكين بو موناسيبت جومله‌ني فورمالاشديران رئال ديل واسطه‌ و قانونلارينا دئييل، پسيخولوژي جهته اساسلانير و بيرترفلي سجيه داشييير.

جومله‌نين ديلده اهميتي بؤيوكدور. جومله‌ ديلين فونئتيك سيستمي‌نين، لوغت تركيبي و قرامماتيك قورولوشونون بوتون داشيييجيلاريني اؤزونده ائهتيوا ائدير. ديلچيليگين بوتون شؤعبه‌لري - فونئتيكا، اورفوقرافييا، لئكسيكولوگييا، سئماسيولوگييا، فرازئولوگييا، اونومالوگييا، مورفولوگييا، مورفونولوگييا، سينتاكسيس، اوسلوبيات و س. ساحه‌لر اوچون لازيم اولان هر جور فاكت و ماتئريالي جومله‌ وئرير. بونا گؤره ده دوزگون قئيد ائديرلر كي، جومله‌ سانكي ' ديلده اولان و ديلچيليك علمي‌نين موختليف ساحهلري‌نين تدقيق ائتديگي ديل فاكتلاري‌نين، موختليف ديَيشمه‌لرين، رنگارنگليكلرين يئكونودور. ائله بيل كي، بونلارين هاميسي نتيجه اعتباريله جومله‌ قورماق اوچوندور'.5

جومله‌ني تشكيل ائدن سؤزلر بير-بيري ايله معنا و قرامماتيك جهتدن علاقه‌لي اولور. تصادفي سؤز ييغيني جومله‌ عمله گتيره بيلمز. جومله‌ده اولان بوتون سؤزلر موعيين سئمانتيك يوك داشييير.

تاممعنالي سؤزلر جومله‌ده بيري ديگريني ايضاح ائتمك، آيدينلاشديرماقلا بو و يا ديگر سينتاكتيك وظيفه‌ يئرينه يئتيرير و موعيين بير سينتاكتيك سوالا جاواب وئرير. يئرينه يئتيرديگي سينتاكتيك-سئمانتيك فونكسييا اساسيندا بيز تاممعنالي سؤزلرين سينتاكتيك وظيفه‌سيني موعيينلشديره بيليريك. تاممعنالي سؤزلر سئمانتيك علاقه‌ني سينتاكتيك اصوللارين - ياناشما، ايداره و اوزلاشمانين كؤميي ايله يئرينه يئتيرير. قرامماتيك علاقه‌لر ديل فاكتلاري‌نين فؤوقونده دوراراق جومله‌ني واحيد تام كيمي فورمالاشديرا بيلير و جومله‌ عضولري آراسيندا معنا علاقهلري‌نين فورمالاشماسينا سبب اولور كي، بو دا اؤز نؤوبه‌سينده اوبيئكتيو رئالليغين پرئدمئت و حادثه‌لري آراسينداكي علاقه‌ و موناسيبتلرين ديلده ايفاده‌سينه خيدمت ائدير. بئله‌ليكله، هر بير جومله‌ده سؤزلر آراسيندا ايكي جور علاقه‌ اولور: داخيلي، سئمانتيك علاقه‌ و قرامماتيك علاقه‌. هر ايكي علاقه‌ عيني زاماندا فعاليت گؤسترير. قرامماتيك علاقه‌ سينتاكتيك علاقه‌ اصوللاري ايله ياناشي، كؤمكچي سؤزلر، سؤزلرين ديَيشمه فورمالاري، اينتوناسييا و س. -اين كؤميي ايله يارانير.

جومله‌ داخيلينده بيرلشديريجي اينتوناسييا ايله آييريجي اينتوناسيياني فرقلنديرمك لازيمدير. بيرلشديريجي اينتوناسييادا تون يوكسه‌لير، فاصيله اولسا دا، باشا دوشولور كي، جومله‌ بيتمه‌ييب و آردي وار: پاييزين سويوق كوليي \ قاپي و پنجره‌لري ديللنديريردي. (س.رحمان) آييريجي اينتوناسييا بوندان داها اوزون فاصيله ايله موشاييت اولونور و يازيدا نقطه‌ (سوال، نيدا ايشاره‌لري) ايله فرقلنديريلير.