ديليميز

آذربايجان توركجه سي نين ائيتم و آراشديرماسي

مقصد و اينتوناسييايا گؤره جومله‌‌نين نؤوعلري

مقصد و اينتوناسييايا گؤره جومله‌‌نين نؤوعلري

نقلي جومله‌‌

اوبيئكتيو گئرچكليگين، خيالي عالمين بو و يا ديگر فاكتي، حادثه‌‌سي باره‌ده معلومات وئرن آدي تصويري جومله‌‌لره نقلي جومله‌‌ دئييلير (نقلي سؤزو عرب منشأ‌لي ' ناقيل' سؤزو ايله بير كؤكدن اولوب پايلايان، اؤتورن معنالاريندادير). نقلي جومله‌‌لر واسطه‌‌سيله يالنيز گؤردويوموز، موشاهيده ائتديگيميز فاكت و حادثه‌‌لر حاقيندا دئييل، باشقاسيندان ائشيتديگيميز، اوخودوغوموز، بير چوخ حاللاردا ميفولوژي تفكّورله باغلي حادثه‌‌لر حاقيندا دا باشقالارينا معلومات وئرير و يا باشقالاريندان معلومات آليريق.

نقلي جومله‌‌لر سؤز سيراسي و اينتوناسييانين كؤمگي ايله فورمالاشير.

نقلي جومله‌‌لرده عادتاً موبتدا ' معلوم اولانعي - تئماني، خبر ايسه ' يئنيعني بيلديرير. اونا گؤره ده بو جور جومله‌‌لر ادبي ديلين نورمال سؤز سيراسيني نوماييش ائتديرير. موختصر نقلي جومله‌‌لرده قايدا عذره اوّلجه موبتدا، سونرا خبر، گئنيش نقلي جومله‌‌لرده ايسه اوّل موبتدا زوناسي، سونرا خبر زوناسي ايشله‌نير؛ مثلا: گؤيلر قئيزله گورولدادي. ايلديريم چاخاراق قوجا داغين شيش تپه‌سيني پارچالادي. سولار قايالارا چارپاراق هيددتله سسلندي. دره‌لر اوغولدادي. موغان تيتره‌دي. اونون گؤزه‌لي گئديردي... (اي.افندييئو)

شوبهه‌سيز، بو جور سؤز سيراسي ثابت دئييلدير. جانلي دانيشيق ديلينده، بديي اثرلرده آكتواللاشديرما طلبلري ايله علاقه دار بو قايدا پوزولا بيلير؛ مثلا:

من گؤرموشم اوشاقليقدا چؤرك دردي دوشونه‌ني-

آنام سويوق بير داخمادا آج قارينا دوغدو مني...

سيزه نه وار، اؤولادلاريم، گؤرمه‌دينيز او پيس گونو،

گؤرمه‌دينيز يوخسوللارين خجالتدن اؤلدويونو.

گؤرمه‌دينيز قلم قاشلي، دورنا گؤزلو او گليني...

جان اوستونده منه ساري اوزاتميشدي اؤز اليني -

(س.وورغون)

ميصراعلاريندا فرقلنديريلميش سؤزلر نورمال سيرادا خبردن اوّل ايشله‌نير.

نقلي جومله‌‌لرده نيطقين ريتميك-مئلوديك آخيني ساده شكيلده‌دير: جومله‌‌نين اوّليندن باشلاياراق اينتوناسييا تدريجاً يوكسه‌لير، خبردن اوّل واجيب معلوماتي بيلديرن سؤزون داها يوكسك و آيدين تونلا تلفّوظوندن سونرا تدريجاً آلچالاراق كسيلير. يوكسك تونلا تلفّوظ اولونان سؤز عيني زاماندا منطيقي وورغولو دا اولا بيلر. بو جور حاللاردا يوكسك تونلا تلفّوظ ائديلن سؤزله منطيقي وورغولو سؤز عيني اولور. مثلا: قيزيل ايشله‌مه‌لي، فوروزه رنگلي كوزه‌لر يئددي‌ايلليك شيراز شرابلاري ايله دولدورولدو. اتي معجون اولان بئشيلليك قارا ائرككلر كسيلدي. اووچولار قاراباغ مئشه‌لريندن توكلري آلوو كيمي يانان قيرقوووللار گتيرديلر. (اي.افندييئو)

بو ميثاللاردا تونون يوكسلديگي سؤز و بيرلشمه‌لر - شيراز شرابلاري ايله، ائرككلر، قيرقوووللار - هم ده منطيقي وورغولو سؤزلر و بيرلشمه‌لردير. هئچ شوبهه‌سيز، بو جومله‌‌لرده مقصددن آسيلي اولاراق، هر بير سؤزون اوزرينه منطيقي وورغو دوشه بيلر: اتي معجون اولان بئشيلليك قارا ائرككلر كسيلدي. اتي معجون اولان بئشيلليك قارا ائرككلر كسيلدي و س. بو حالدا سؤز سيراسي ديَيشمير. لاكين سؤز سيراسيني ديَيشمكله ده منطيقي وورغونون يئريني ديَيشمك اولار؛ بونا باخماياراق، بوتون حاللاردا جومله‌‌نين عومومي اينتوناسيياسي طبيعي آخاريندا قالير.

نقلي جومله‌‌لر چوخيشلنمه ايمكانلاري ايله ديگر جومله‌‌ نؤوعلريندن فرقله‌نير.

نقلي جومله‌‌لر ايسمي و فعلي خبرلي اولماقلا ايكي نؤوعه آيريلير. ايسمي خبرلي نقلي جومله‌‌لرده خبر آدلارلا، مصدر، فعلي صيفت و ظرفلرله، ايسمي سؤز بيرلشمه‌لري ايله ايفاده اولونور و حؤكم بيلديرير؛ مس.: بئشيلليك روس مكتبينه گيرنده اون بير ياشيم وار ايدي. مكتب كندين اورتاسيندا ايدي. ايلين قيش آيلاري ايدي. هم ده برك سويوق ايدي. (ه. ولييئو)

فعلي خبرلي نقلي جومله‌‌لرين خبري داها چوخ فعلين خبر فورماسي ايله ايفاده اولونور. فعلين خبر فورماسي‌نين فونكسيياسي ايله نقلي جومله‌‌لرين فونكسيياسي آراسيندا بؤيوك ياخينليق واردير: خبر فورماسي ايشين هانسي زاماندا هانسي شخص طرفيندن ايجرا ائديلديگيني (و يا ائديلمه‌ديگيني) بيلديرير. نقلي جومله‌‌نين ده اساس فونكسيياسي بوندان عبارتدير. فعلي خبرلي نقلي جومله‌‌لرين خبري‌نين داها چوخ فعلين خبر فورماسي ايله ايفاده اولونماسي‌نين اساس سببي ده بودور؛ مس.:حؤكمدار يئددي قيزيل ديركلي چاديريندا، يئددي تيرمه دؤشك اوستونده ايلشدي. آتلاس گئييملي نيشاپور سازاندالاري گلدي. سوفره‌لر دؤشندي. قيزيل قدح‌لر دوزولدو. ايلك باده‌لر قالديريلان زامان يئتميش يئددي شئيپور شاهلار شاهي‌نين قلبه‌سي شرفينه گورولدادي. (اي.افندييئو)

نقلي جومله‌‌نين خبري امر حؤكمونده اولمايان باشقا فعل فورمالاري ايله ده ايفاده اولونا بيلر. بو جهت جومله‌‌نين اينتوناسيياسيندان آسيليدير. سن ايشله‌مه‌ليسن، چاليشماليسان - جومله‌‌سينده فيكير معلومات شكلينده ده ايفاده ائديله بيلر، حؤكم شكلينده ده. بيرينجي حالدا نقلي جومله‌‌، ايكينجي حالدا امر جومله‌‌سي فورمالاشير.

نقلي جومله‌‌لر تصديق و اينكار اولور. اينكاري نه - نه باغلاييجيسي، دئييل سؤزو و -ما، -مه شكيلچيسي ايله يارانير؛ مس.: بو ساده آداملارين هاميسي طبيعتن شاعر ايدي. هاميسي موسيقي پرستيشكاري ايدي. (اي.افندييئو) او گئجه موعلّم اوزون زامان ياتا بيلمه‌دي. (اي.افندييئو) تورپاغا گؤمولمك دهشت دئييلدير. (ن.خزري) نه ياتير، نه دينجه‌ليردي. يوخ سؤزو ده اينكار نقلي جومله‌‌لره خيدمت ائدير: صنوبر ائوده يوخ ايدي.

نقلي جومله‌‌لر هر جور جومله‌‌ ستروكتورلاريني - ساده و موركّب، جوت تركيبلي و تك تركيبلي، موختصر و گئنيش، بوتؤو و ياريمچيق جومله‌‌ فورمالاريني احاطه‌‌ ائدير.

نقلي جومله‌‌لر تصوير ائتمه، سجّيه‌لنديرمه، تحكيه‌، نقل ائتمه، معلومات وئرمه ايمكانلارينا ماليكدير و ديلده منطيقي حؤكمون اساس ايفاده واسطه‌‌سيدير. نقلي جومله‌‌نين موبتداسي سؤيله‌نيلن فيكرين پرئدمئتيني بيلديرير و منطيقي سوبيئكت كيمي چيخيش ائدير، خبر ايسه زامان و مودالليق علامتلري ايله منطيقي حؤكمون پرئديكاتي وظيفه‌‌سيني داشييير.



آهنگ قانونو

آهنگ قانونو

عيني‌جينسلي سسلرين بير-بيريني ايزله‌مه‌سينه آهنگ قانونو دئييلير.

آهنگ قانونو تۆرك ديللري‌نين، خۆصوصيله آذربايجان ديلي‌نين اؤزونه‌مخصوص

علامتلريندن عبارتدير. خاليص آذربايجان ديلينه عايد سؤزلرده آهنگ قانونو پوْزولمور. آهنگ قانونونا تابع اوْلان سؤزلر تۆرك منشأ‌ليدير. بعضي آلينما سؤزلري قبول ائدركن اوْنلاري ديليميزين

آهنگ قانونونا اۇيغونلاشديريريق. مس.: آدام، آرواد، آخير، ظاليم، مۆمكون و س

بضا تۆرك منشأ‌لي مۆرككب سؤزلرده آهنگ قانونو پوْزولا بيلر: قاراگؤز، ايينيارپاقلي، مئشخوْروزو و سايره.

تاپشيريق. هانسي سێرادا آهنگ قانونو پوْزولدوغونو گؤسترين:

1) عاليم، معلومات، چتنه، كرپيج، خرج، گۆندوْغان

2) زارافات، مصلحت، دميرچيليك، قوْلوباغلي

تاپشيريق. آشاغيداكي جۆمله‌‌لري دفترينيزه كؤچورون، آهنگ قانونونا

تابع اوْلمايان سؤزلري مۆعيينلشديرين.

قاراگؤزله عدالت باياقدان بري آياق اۆسته دايانيب بير-بيرينه

باخيرلار. باييردا ايستي اوْلماسينا باخماياراق، اوْنلارين بدني هيجاندان

اۇچونوردو. عدالتين اؤزو حاقيندا دئديكلري قاراگؤزو اؤز مجراسيندان

چێخاريب عدالته دوْغرو مئيل ائتمه‌يه سؤوق ائتميشدي.



جومله‌نين تسنيفي

جومله‌نين تسنيفي

آذربايجان ديلينده جومله‌ بير نئچه جهتدن، بير نئچه پرينسيپ اساسيندا تسنيف ائديلير. بونلارين بير قيسمي عومومي كاراكتئر داشييير، هر جور قورولوش خصوصيتلرينه ماليك اولان جومله‌لري احاطه‌ ائدير (مثلا، جومله‌نين مقصد و اينتوناسييايا، قورولوشونا، مودالليغا گؤره تسنيفي)، بير قيسمي ايسه (تركيبه، يعني باش عضولره گؤره، ايكينجي درجه‌لي عضولرين ايشتيراك ائديب-ائتمه‌مه‌سينه گؤره و س.) يالنيز ساده جومله‌لره عايددير. لاكين بوتون تسنيف پرينسيپلري عوموميليكده ستروكتور-سئمانتيك جهته اساسلانير، يعني بوتون حاللاردا جومله‌نين معنا و قورولوش خصوصيتلري نظره آلينير.

منطيقي-سينتاكتيك عضولنمه ايمكانلارينا گؤره جومله‌نين تسنيفي. بو پرينسيپه اساساً ايشلتديگيميز بوتون جومله‌لر ايكي قروپا آيريلير:

عضولنن جومله‌لر؛

عضولنمه‌ين جومله‌لر.

فيكرين اساس ايفاده واسطه‌لري عضولنن جومله‌لردير. عضولنمه‌ين جومله‌لر ده يالنيز عضولنن جومله‌لرين كؤميي ايله (بعضا ده سيتواسييا ايله) معنا ايفاده ائدير. مثلا، آيريليقدا گؤتورولن ' بلي' جومله‌سي هئچ بير كونكرئت معنا ايفاده ائتمير. يالنيز متن شرايطي بو جور جومله‌لره كونكرئت مظمون وئره بيلير: -ائوه گئده‌جكسينيزمي؟ - بلي.

ساده و مورككب جومله‌لرين بوندان سونراكي بوتون نؤولري، بوتون تسنيف پرينسيپلري عضولنن جومله‌لره عايددير. عضولنمه‌ين جومله‌لرين ايسه يالنيز ايكي نؤع واردير: سؤز-جومله‌لر، ووكاتيو جومله‌لر.

جومله‌نين مقصد و اينتوناسييايا گؤره تسنيفي. هر بير جومله‌ موعيين مقصدله ايشله‌ديلير. اينسانين نورمال دانيشيق مقصدي اوچ ايستيقامتده اولور: معلومات وئرمه، سوروشوب-اؤيرنمه، تاكيد-طلب. بو اوچ جهت شيفاهي نيطقده اينتوناسييانين كؤميي ايله موعيينلشير: مقصد اينتوناسيياني دوغورور، اينتوناسييا ايسه مقصدين گؤستريجيسينه چئوريلير. اونا گؤره ده جومله‌نين ' فونكسيونال تسنيفي' حساب اولونان بو تسنيفده هم مقصد، هم ده اينتوناسييا نظره آلينير؛ مثلا: معلم گلير. معلم گلير؟ معلم گلسين.

بو اوچ جومله‌ نؤعنون هر بيري بير سيستم تشكيل ائده‌رك ديلده نقلي، سوال و امر جومله‌لريني عمله گتيرير. بونلار آشاغي، آدي تونلا دا تلفّوظ ائديله بيلير، يوكسك تونلا دا. يوكسك تونلا تلفّوظ ائديلديكده حيسس-هيجانلا دولغونلاشديريلير و نيدا جوملهلري‌نين يارانماسينا سبب اولور: معلم گلير! معلم گلير؟! معلم گلسين!

جومله‌نين قورولوشونا گؤره تسنيفي. بو تسنيف دومينانت كاراكتئر داشييير. سؤز بيرلشمه‌لري چيخيلماقلا، سينتاكسيس علمي باشدان-باشا جومله‌نين قورولوش خصوصيتلري‌نين اؤيره‌نيلمه‌سي ايله مشغولدور.

جومله‌ قورولوشجا ساده و مورككب اولور.

ساده جومله‌ سؤزلردن، سؤز بيرلشمه‌لريندن، مورككب جومله‌ ايسه ساده جومله‌لردن عمله گلير. ساده جومله‌نين بير، مورككب جومله‌نين ايكي و داها چوخ پرئديكاتيو مركزي اولور. مورككب جومله‌نين كومپونئنتلري معنا موستقيلليگينه، اينتوناسييا بيتكينليگينه ماليك اولماديغي اوچون جومله‌ حساب اولونمور و يا شرطي اولاراق ' جومله‌' آدلانديريلير.

ساده جومله‌ اونسيتين، فيكير موباديله‌سي‌نين ان كوتلوي واسطه‌سي اولوب، باشقا جومله‌ نؤولري ايله موقاييسه‌ده ديلده داها چوخ ايشله‌نير. خصوصي قورولوش سخئمي اولان، پرئديكاتيوليك، اينتوناسييا و مودالليق علامتلري ايله فورمالاشان بو جور جومله‌لر لازيمي معنا يوكو داشييير، آسانليقلا تئما و رئمايا آيريلير.

ساده جومله‌ تركيب اعتباريله ايكي باش عضوون - موبتدا و خبرين بيرليگي اساسيندا قورولور. لاكين بعضا باش عضولردن بيري اولمور و ساده جومله‌ باش عضولردن بيري اساسيندا فورمالاشير. اودور كي جومله‌نين قرامماتيك اساسيني تشكيل ائدن باش عضولره - ت ه ر ك اي ب ه گؤره ساده جومله‌ ايكي نؤوه آيريلير:

جوت تركيبلي جومله‌لر؛

تك تركيبلي جومله‌لر.

جوت تركيبليليك و تك تركيبليليك ساده جومله‌نين اساس بؤلگوسودور: ساده جومله‌ يا جوت تركيبلي، يا دا تك تركيبلي اولور.

هم جوت تركيبلي جومله‌لر، هم ده تك تركيبلي جومله‌لر ايكينجي درجه‌لي عضولرين ايشتيراك ائديب-ائتمه‌مه‌سينه گؤره موختسر و گئنيش اولا بيلير. يالنيز باش عضولردن (هر ايكيسيندن و يا بيريندن) عبارت اولان ساده جومله‌لر موختسر، تركيبينده ايكينجي درجه‌لي عضولر ايشتيراك ائدن ساده جومله‌لر گئنيش اولور.

جوت تركيبلي جومله‌لر آسانليقلا سوبيئكت و پرئديكاتا، موبتدا و خبره، ' معلوم اولانعا و ' يئنيعيه آيريلير. عضولنمه‌ين جومله‌لرده بونلارين هئچ بيريني آييرماق مومكون دئييل. عضولنمه‌ين جومله‌لرده فيكير پرئدمئتي و اونون مودال ايفاده‌سي متنه، سيتواسييايا اساساً موعيينلشير.

تك تركيبلي جومله‌لرده (آدليق جومله‌لردن باشقا) يالنيز پرئديكات سؤزله ايفاده اولونور. سوبيئكتي و عوموما فيكير پرئدمئتيني متنه، متنين اولكي و يا سونراكي جومله‌لرينه اساساً، هم ده چوخ زامان عومومي و يا قئيري-موعيين شكيلده تسووور ائتمك مومكون اولور.

دانيشانين اؤز فيكريني عضولنن (جوت تركيبلي و تك تركيبلي) و يا عضولنمه‌ين جومله‌لرله ايفاده ائتمه‌سي اونون اؤز ايسته‌ييندن، سؤز احتياطيندان، تفككور طرزيندن، حادثه‌يه ائموسيونال موناسيبتيندن و نيطق موحيطيندن آسيليدير.

ستروكتور-سئمانتيك تامليغينا، يعني بو و يا ديگر عضوونون بوراخيليب-بوراخيلماماسينا گؤره ده ساده جومله‌لر ايكي نؤوه آيريلير: بوتؤو جومله‌لر، ياريمچيق جومله‌لر.

قئيد. بو و يا ديگر عضوونون ('معلوم اولانعين) بوراخيلماسي حاللارينا مورككب جومله‌لرده ده تئز-تئز راست گلمك مومكوندور. لاكين انعنوي اولاراق بوتؤولوك و ياريمچيقليق آنلاييشلاري ساده جومله‌ سينتاكسيسي ايله باغلي ايضاح ائديلير.

مورككب جومله‌ ساده جومله‌دن قورولوش خصوصيتلرينه و معنا توتومونا گؤره فرقله‌نير. ساده جومله‌لر مورككب جومله‌ شكلينده بيرلشركن ستروكتور ديَيشيكليكله ياناشي، سئمانتيك زنگينليك و مورككبليك يارانير.

مورككب جومله‌لر ده قورولوش خصوصيتلرينه گؤره فرقله‌نير و ايكي نؤوه آيريلير: ساده قورولوشلو مورككب جومله‌لر؛ قاريشيق تيپلي (مورككبلشميش) مورككب جومله‌لر.

جومله‌نين مودالليغا گؤره تسنيفي. ايفاده ائتديگي مودال موناسيبته گؤره جومله‌لر تسديق و اينكار جومله‌لره آيريلير. بو بؤلگو اوبيئكتيو و سوبيئكتيو مودالليقلا باغليدير. تسديق جومله‌لرده فيكير پرئدمئتي حاقيندا سؤيله‌نيلن علامت تسديق ائديلير، اينكار جومله‌لرده ايسه فيكير پرئدمئتي حاقيندا دئييلنلر اينكار ائديلير. جومله‌نين تسديق و اينكار جومله‌لره آيريلماسي اوبيئكتيو عالمده مؤوجود اولان اشيا و حادثه‌لرله اونلارين علامتلري آراسينداكي رئال علاقه‌ و موناسيبتلره اساسلانير. مثلا: آلني‌نين قاتلاري قيريش-قيريشدير. (س.وورغون) اييلميش بئلي‌نين دونقاري واردير. (س.وورغون) حيات چوخلارينا بير اينتيظاردير (س.وورغون) - جومله‌لري تسديق، قول چكه بيلمه‌رم بو فيكرينه من. (س.وورغون) من شيكايت ائيله‌مه‌رم يارامدان. (س.روستم) گؤردوك، بَيزاده‌لرين يوخدو وفاسي (صابير) - جومله‌لري اينكار معنا ايفاده ائدير.

اينكار معنا جومله‌ده اؤزونو ايكي جور گؤسترير: بعضا جومله‌نين عومومي مظمونونا عايد اولور، بعضا ده آيري-آيري عضولره. جومله‌ بوتؤولوكده اينكار معنا داشيديقدا خبر -ما، -مه شكيلچيسي، نه باغلاييجيسي و يا دئييل سؤزونون ايشتيراكي ايله فورمالاشير: داغلارين گؤزونون ياشينا باخما. شاعرلر چكني داغلار چكمه‌ييب. (ه.عاريف) نه اتدير، نه باليق. (مثل) دئديم، سوسما، گؤزه‌ليم آي. دئييلم كي من اؤزگه‌سي. (س. وورغون)

نه باغلاييجيسي خبردن باشقا، ديگر عضولرله باغلي اولدوقدا اينكار معنا جومله‌نين بير حيصه‌سينه عايد اولور: گؤزلريني ديك گؤزومه، نه من دينيم، نه سن، ديلبر! (قورباني) قالماميشدي گؤيده نه اولدوز، نه آي. (س.وورغون)

جومله‌ده ايكي اينكار بير تسديق معنا ايفاده ائدير: من كنده گئتمه‌يه بيلمزديم (يعني: من كنده گئتمه‌لي ايديم). لاكين ديليميزده ايكي اينكارين بير تسديق معنا ايفاده ائتمه‌ديگي حاللار دا موشاهيده اولونور: دايمي دئييليك نه سيز، نه ده من.(س.وورغون) نه يانغين، نه اؤلوم تؤرتمه‌ديك بيز. (س. وورغون) بو جور جومله‌لرده اينكارليق علامتلريندن بيري آرتيق اولسا دا، بو فورما تدريجن ديلده ورديش حاليندا ايشلنمكده و ثابتلشمكده‌دير. سانكي بيرينجي اينكارين دينلييجييه چاتماماسي قورخوسو ايله ايكينجي اينكارليق واسطه‌سي ايشله‌ديلير.

مورككب جومله‌لرين ده تركيب حيصه‌لريندن بيري و يا هر ايكيسي اينكار ' جومله‌علردن عبارت اولا بيلر: اينان كي، دونيادا سن اولماسايدين، نه سؤز ياراناردي، نه ده كي صنعت. (س.وورغون) بير شئي يازماميشام ايستيقبالينا، چونكي آز دويموشام، آز آنلاميشام. (س.وورغون) آنا، آند ايچيرم روحونا بير ده، من سنين قانيني قويمارام يئرده! (س.روستم)

فورمال شكيلده قورولموش اينكار جومله‌لر تسديق معنا ايفاده ائده بيلر. مثلا: هئچ ده هميشه اودوزماق اولماز (بعضا اودوزماق اولار، بعضا يوخ). هئچ ده هامي بو مثلاي سن دئين كيمي باشا دوشمور (بعزيلري سن دئين كيمي باشا دوشور، بعزيلر يوخ). بو جور جومله‌لر تسديق-اينكار جومله‌لر ده آدلانديريلا بيلر.



جومله‌ و اونون علامتلري

جومله‌ و اونون علامتلري

جومله‌ ديلين داخيلي قانونلاري اساسيندا فورمالاشان و بيتميش فيكير ايفاده ائدن سينتاكتيك واحيددير. جومله‌ فيكير موباديله‌سي و ان موهوم اونسيت واسطه‌سيدير.

جومله‌ هر بير ديلين اؤز داخيلي قانونلاري اساسيندا فورمالاشير. آذربايجان ديلي آققلوتيناتيو ديللردن اولدوغو اوچون بو ديلده حال شكيلچيلري و فعلين تسريف فورمالاري جومله‌نين قورولماسيندا موهوم رول اوينايير: سؤزلر موختليف شكيلده ديَيشه‌رك علاقه‌له‌نير و دانيشانين مقصديندن آسيلي اولاراق جومله‌نين لازيمي شكيلده فورمالاشماسينا سبب اولور. ديلين داخيلي قانونلاري دئديكده، جومله‌ده ايفاده اولونان مودال موناسيبت، خبرده اؤزونو گؤسترن پرئديكاتيوليك علامتلري و شيفاهي نيطقده ديلين اؤزونه‌مخسوس سجيوي اينتوناسييا خصوصيتلري احاطه‌ اولونور.

جومله‌ پرئديكاتيولييه، مودالليغا، بيتكينليك اينتوناسيياسينا ماليك اولان بير سسله، بير سؤزله، بير سؤز بيرلشمه‌سي و سؤزلرين موختليف شكيلده بيرلشمه‌سي ايله ايفاده اولونا بيلير؛ مس.:

- بيزيم قونشو كريم...

- آ... آ... آ...

- بلي، هه، هه...

-او نه قايريب، دئ گؤروم؟ (صابير)

- بو ماشينلاري نه اوچون قيرميزي رنگله‌ييرلر؟

- يانغين علامتيدير. (س.احمدوو)

بو مثاللاردا نقطه‌لرله (و نقطه‌ حقوقوندا سوال ايشاره‌لري ايله) آيريلميش هر بير نيطق واحيدي موعيين فيكير ايفاده ائدير و جومله‌ شكلينده فورمالاشميشدير. بئله‌ليكله، جومله‌ اؤزونه قدركي هر بير ديل واحيديندن - سسلردن، سؤزلردن، سؤز بيرلشمه‌لريندن فورمالاشا بيلير. لاكين داها سجيوي فورما جومله‌نين سؤزلرين موختليف شكيلده بيرلشمه‌سي يولو ايله قورولماسيدير. جومله‌لر بيرليگي ايسه داها ايري سينتاكتيك واحيدلرين - سينتاكتيك بوتؤولرين يارانماسينا سبب اولور.

جومله‌ سينتاكسيسين اساس و مركزي واحيديدير. ديلين ان موهوم خصوصيتلري جومله‌ده اؤز ايفاده‌سيني تاپير. ديل تفككور گئرچكليگي رولونو و كوممونيكاتيو فونكسيياسيني جومله‌لر واسطه‌سيله حياتا كئچيرير.

جومله‌ سينتاكسيسين مركزي واحيدي اولدوغو اوچون اونو هم آشاغي، هم ده يوخاري سويه‌لرده اؤيرنمك مومكوندور، يعني هم سؤزدن، سؤز بيرلشمه‌سيندن جومله‌يه دوغرو گئتمك، هم ده متندن جومله‌ني آييريب تحليل ائتمك اولار.1

گؤركملي فيلوسوف و ديلچيلرين قئيد ائتديگي كيمي، جومله‌ شيفاهي و يازيلي نيطقده اونسيت سلاحي، فيكير موباديله‌سي واسطه‌سيدير. اينسان اوبيئكتيو عالم حاقيندا فيكيرلريني، بير-بيرينه دئمك ايسته‌ديكلريني رابطه‌لي نيطقين جانلي واحيدي اولان جومله‌لر واسطه‌سيله حياتا كئچيرير.

رابطه‌لي نيطق واحيدي كيمي، جومله‌نين بير سيرا سجيوي علامتلري واردير. بونلار آشاغيداكيلاردير:

1. جومله‌ بيتميش فيكير ايفاده ائدير. بو جهت جومله‌نين ان موهوم علامتلريندندير. لاكين بيتكينليك جومله‌ اوچون نيسبي كاراكتئر داشييير. هئچ بير جومله‌ موعيين بير مسئله‌ حاقيندا تام بيتكين فيكير ايفاده ائده بيلمز. هر بير جومله‌ حيات حقيقتي‌نين يالنيز كونكرئت بير جهتيني ، بير آنيني ايفاده ائده بيلير. فيكير بيتكينليگي او دئمكدير كي، دانيشان شخص بير جومله‌ ايله چاتديرماق ايسته‌ديگيني چاتديرا بيلير و باشقا سؤزلرين ايشلنمه‌سينه احتياج اولمور. هر بير جومله‌ رابطه‌لي نيطقين بير پيلله‌سي، بير كسيگي اولوب، شيفاهي نيطقده اينتوناسييا ايله، يازيدا نقطه‌ و يا نقطه‌ حقوقوندا دورغو ايشاره‌لري ايله (سوال ايشاره‌سي، نيدا ايشاره‌سي، اوچ نقطه‌ و س. ) سرحدله‌نير. بيز جومله‌ني متندن آييرماقلا دا معناسيني درك ائده بيلريك، بو، جومله‌ني تشكيل ائدن سؤزلردن آلينان معنادير. لاكين جومله‌نين حقيقي مظمونو يالنيز متن داخيلينده دوزگون آنلاشيلا بيلر. جومله‌نين آيريليقدا ايفاده ائتديگي عومومي معنا پوتئنسيال سينتاكسيسين تدقيق اوبيئكتيدير؛ متنين گئديشيندن باشا دوشولن مظمونو ايسه آكتوال سينتاكسيسين اوبيئكتي اولوب، سؤيلمين تظاهرونو شرطلنديرير. فيكرين بيتمه‌سي، قورتارماسي، تاماملانماسي ماكرومتنلرده مومكوندور.

جومله‌ او زامان يارانير كي، موعيين بير فيكرين ايفاده‌سينه احتياج اولور. بئله بير صرورت اولدوقدا جومله‌نين ستروكتورو و سؤز ماتئريالي سئچيلير، جومله‌ دانيشانين ايسته‌ييندن، تفككور و نيطق قابيليتيندن آسيلي اولاراق فورمالاشير. جومله‌نين كوممونيكاتيو فونكسيياسي قرامماتيك عضولنمه زمي‌نينده آكتوال عضولنمه‌نين ده فورمالاشماسينا سبب اولور.

2. جومله‌نين علامتلري سيراسيندا پرئديكاتيوليك موهوم يئر توتور. موبتدا - خبر علاقه‌سي جومله‌ ستروكتورونون تشكيلئديجي مركزيدير. جومله‌نين يارانماسي اوچون ' تيكينتي ماتئرياليني'-سؤزلري، سؤز بيرلشمه‌لريني بير-بيري ايله ائله باغلاماق، ائله علاقه‌لنديرمك لازيمدير كي، ايسته‌نيلن فيكير ايفاده ائديلسين. بونون اوچون حال شكيلچيلريني، قوشمالاري، باغلاييجيلاري، اداتلاري، مودال سؤزلري و بوتون ديگر قرامماتيك واسطه‌لري دوزگعن نظره آلماق و دوزگون سفربر ائتمك لازيمدير. بو جهتدن خبرين اوزرينه موهوم وظيفه‌ دوشور: خبر زامان، شخص، مودالليق علامتلري‌نين كؤميي ايله پرئديكاتيوليگين يارانماسينا، سؤزون، سؤز بيرلشمه‌سي‌نين جومله‌ شكلينده فورمالاشماسينا سبب اولور.

جومله‌ده پرئديكاتيوليك، ماهيت اعتباريله، ' اؤزونه قاييديشلا'، تكرارلا باغليدير. بئله كي، جومله‌ده ' سوبيئكت ايدئياسي‌نين تمسيلچيسي اولان موبتدا سون مؤوقئده فعلي خبرده‌كي و يا ايسمي خبرده‌كي شخص سونلوغونون وارليغي ايله تكرارا اوغرايير، بئله‌ليكله ده سيستمي (جومله‌ سيستميني) قاپايير...' قاپانمانين باش وئرمه‌سي جومله‌نين اورتايا چيخماسيني شرطلنديرير. بو فيكره اساساً، جومله‌ او زامان ميدانا چيخير كي، ' شخص سونلوغو ميدانا چيخيب دقتي تكرارين بيرينجي اِلِمِنتينه -سوبيئكت ايدئياسي‌نين لئكسيك ايفاده‌سينه قايتارسين' و چرچيوه‌ليليك يارانسين. 2

تدقيقاتچيلار بئله بير قناعتده‌دير كي، تاريخن جومله‌دكي هر بير سؤزده پرئديكاتيوليك اولموش، تدريجن سون مقام موستسنا اولماقلا، اولكي سؤزلر كوازيپرئديكاتيو (ضعيف پرئديكاتيو) كاراكتئر آلميش و نهايت، پرئديكاتيوليك جومله‌نين خبرينده مؤحكملنمكله مونوپرئديكاتيو جومله‌لر يارانميشدير. 3

پرئديكاتيولييه باشقا جور باخيش دا واردير. بو باخيشا گؤره، پرئديكاتيوليك ايكي كومپونئنتين - موعيينلشنله موعيينلشديرن، پرئدمئت و اونون مودال-زامان علامتي آراسينداكي موناسيبت كيمي ايضاح ائديلير. بو نؤقطه‌ي-نظره گؤره، پرئديكاتيوليگي اوچ واريانتدا ايضاح ائتمك اولور: آ) پرئديكاتيوليك - سوبيئكت ايله پرئديكات آراسيندا علاقه‌(موناسيبت)دير (منطيقي آسپئكت)؛ ب) تئما ايله رئما آراسيندا علاقه‌دير (كوممونيكاتيو آسپئكت)؛ و) موبتدا ايله خبر آراسيندا علاقه‌دير (قرامماتيك آسپئكت).

بو جور ايضاحدا پرئديكاتيوليكله پرئديكاتيو موناسيبت قاريشديريلميش اولور. بئله چيخير كي، خبر اساسيندا قورولان تك تركيبلي جومله‌لرده پرئديكاتيوليك يوخدور. تك تركيبلي جومله‌لرده ده، حتي عضولنمه‌ين جومله‌لرده ده پرئديكاتيوليك و پرئديكاتيو موناسيبت اولور، لاكين اونلار بئله جومله‌لرده جوت تركيبلي جومله‌لرده‌كي قدر آيدين تظاهر ائتمير.

ائله بير جومله‌ يوخدور كي، اوندا موعيينلشن و موعيينلشديرن كومپونئنتلر اولماسين. بوتون جومله‌لرده فيكير پرئدمئتي‌نين كاراكتئريستيكاسي اولور، لاكين او، (فيكير پرئدمئتي) بعضا سؤزله ايفاده اولونمور و جومله‌نين سئمانتيكاسيندان باشا دوشولور، ياخود متنين موعيين بير نقطه‌سينده وئريلميش اولور.

پرئديكاتيوليگين اساس داشيييجيسي خبردير. اونا گؤره ده چوخ زامان پرئديكاتيوليكله خبرليك قاريشديريلير. پرئديكاتيوليگين قرامماتيك ايفاده واسطه‌لري وار - فعلين فورما، زامان، شخص شكيلچيلري، اداتلار، اينتوناسييا و س.

جومله‌نين فورمالار سيستمي اونون پاراديقمالاريني يارادير.

جوت تركيبلي جومله‌لر تام پاراديقما سيستمينه ماليكدير. تك تركيبلي جومله‌لرده پاراديقما محدوددور. عضولنمه‌ين جومله‌لرين ايسه پاراديقماسي اولمور.

پرئديكاتيوليك ائله بير كاتئقورييادير كي، او، جومله‌ني قئيري-كوممونيكاتيو واحيدلردن (سؤزلردن، سؤز بيرلشمه‌لريندن) فرقلنديرير.

3. جومله‌نين موهوم علامتلريندن بيري اينتوناسييادير. اينتوناسييا پرئديكاتيوليگين اونيوئرسال واسطه‌سيدير. اينتوناسييا اساسيندا يالنيز سؤزلرين بيرلشمه‌سي دئييل، تك-تك سؤزلر ده جومله‌يه چئوريله بيلير. يالنيز اينتوناسييا اساسيندا سؤيلمين مقصدي (بير شئي حاقيندا معلومات وئريلديگي، بير شئيين سوروشولدوغو و يا موعيين مسئله‌ ايله باغلي تاكيد ائديلديگي) آنلاشيلا بيلير.

اينتوناسييا جومله‌نين علامتلري سيراسيندا خصوصي يئر توتور. اونو قورولوش علامتي و يا سئمانتيك علامت كيمي موعيينلشديرمك، آييرماق چتيندير. بئله كي، او، يالنيز سؤيلمي فورمالاشديرماق و اونون مقصديني آيدينلاشديرماقلا قالمير، جومله‌نين سئمانتيك نووه‌سيني باشا دوشمه‌يه كؤمك ائدن واسطه‌ كيمي ده چيخيش ائدير.

آدي اينتوناسييا ايله تلفّوظ ائديلن جومله‌لرده تون تدريجن يوكسه‌لير، خبردن اولكي سؤزون اوزرينده يوكسك نقطه‌يه چاتير و تدريجن آلچالاراق فاصيله ايله نتيجله‌نير. بو فاصيله همين جومله‌ ايله يئني جومله‌نين سرحديني يارادير. شيفاهي نيطقده هر بير جومله‌ اينتوناسييا ايله موشاييت اولونور. اينتوناسيياسيز جومله‌ اولماز. جومله‌ني بيتكينلشديرن، پرئديكاتيوليك يارادان واسطه‌لر اولدوقدا دا اينتوناسييا فعاليت گؤسترير. مثلا، موغان صحرالاري بير تاماشادير (س.وورغون) - جومله‌سينده موبتدا-خبر علاقه‌سي و خبرده‌كي -دير شكيلچيسي ايله ياناشي، اينتوناسييانين دا رولو واردير. اينتوناسييادان آسيلي اولاراق، بو جومله‌ده آكتوال عضولنمه موختليف شكيلده اولا بيلر. لاكين بعضا جومله‌نين قورولماسيندا اينتوناسييانين رولو داها بؤيوك اولور، اينتوناسييا پرئديكاتيوليگي يارادان و تاماملايان ان موهوم واسطه‌ كيمي چيخيش ائدير؛ مس.:

ياي گونو... يول اوستو... آغاج كؤلگه‌سي...

كؤلگه‌ده بير گلين اوتورموش يالقيز (س. وورغون) -

ميصراعلاريندان بيرينجيسينده اوچ سؤز بيرلشمه‌سي يالنيز اينتوناسييانين كؤميي ايله جومله‌يه چئوريلميشدير. اينتوناسييا جومله‌نين معلومات وئرمه، تاكيد، طلب و يا سوروشوب-اؤيرنمه وظيفهلري‌نين موعيينلشديريلمه‌سينده ده چوخ موهوم واسطه‌دير.

اينسان نيطقي‌نين ايكي فورماسيندان - شيفاهي و يازيلي فورمالاريندان بيرينجيسي ايلكين و قديميدير. شيفاهي نيطق اينتوناسييانين كؤميي ايله فورمالاشير. اينتوناسييا رابطه‌لي نيطق پروسئسينده جومله‌لرين تاماملانماسينا، اونلارين سرحدي‌نين موعيينلشمه‌سينه سبب اولور. جومله‌ اينتوناسيياسينا فاصيله، وورغو، نيطقين ريتميك-مئلوديك آخيني و س. داخيلدير.

4. هر بير جومله‌ده مودالليق اولور. بو او دئمكدير كي، هر بير جومله‌ده اوبيئكتيو عالمه مخصوص بو و يا ديگر حادثه‌ حاقيندا معلومات وئريلمكله، همين حادثه‌يه، دانيشانين سؤيله‌ديگي فيكره موناسيبت ده بيلديريلير. يعني هر بير جومله‌ هم كوممونيكاتيو، هم ده ائكسپرئسسيو فونكسييا داشييير. جومله‌نين ائموسيونال-ائكسپرئسسيو فونكسيياسي مودالليغي يارادير. مودالليغين موهوم ايفاده واسطه‌لري مودال سؤزلردير. مودال سؤزلرله ياناشي، موختليف سؤز و ايفاده‌لرين بيرلشمه‌سي اساسيندا سايسيز مودال كونستروكسييالار ياراتماق مومكوندور. ' آرا سؤزلر' آدلانديريلان بو جور كونستروكسييالارين هاميسي مودال موناسيبت ايفاده ائدير، لاكين بونلارين هاميسي مودال سؤزلردن عبارت دئييلدير. مودالليغين قرامماتيك-مورفولوژي واسطه‌لري ده واردير كي، بورايا فعلين امر، آرزو، واجيب، لازيم، شرط فورمالاري‌نين شكيلچيلري داخيلدير. مودالليق جومله‌ده ضعيف و يا قاباريق ايفاده اولونا بيلير. باشقا فورمالارا نيسبتن، خبر فورماسي مودالليغين ضعيف و نئيترال ايفاده واسطه‌لريندن ساييلير. لاكين اينتوناسييانين كؤميي ايله خبري خبر فورماسيندا اولان جومله‌لرده ده ايسته‌نيلن مودال چالارلار ياراتماق مومكوندور.

و. و. وينوقرادووون فيكرينجه، پرئديكاتيوليگين عومومي معناسي مودالليق، زامان، شخص كاتئقورييالاري ايله ايفاده اولونور.

مودالليق اوبيئكتيو و سوبيئكتيو اولماقلا دا فرقله‌نير. اوبيئكتيو مودالليق وئريلن معلوماتين اوبيئكتيو رئالليقلا علاقه‌سي، موناسيبتيدير؛ يعني نه باره‌ده دانيشيليرسا، اينديكي، كئچميش و يا گله‌جك زاماندا اونون رئالليغي دوشونولور؛ مس.: قالخيب ايكي آدديم آتدي. الي پاليد قاپي‌نين آغير چوقون توتاجاغينا چاتدي. ايشيق دوشن قاپيني قاپاماق عوضينه، داها گئنيش آچدي. (س.احمدوو) كيشيده كونبزين ايكي آچاري واردي. بونو بير اؤزو بيليردي، بير ده كيليدي قاپييا گئيديريب، آچارلاري اونا وئرن دولگر. بيريني ائوده، كؤهنه سانديقدا ساخلاييردي (س. احمدوو) - جومله‌لرينده مودالليق اوبيئكتيو رئالليغا تام اويغوندور.

سوبيئكتيو مودالليق قئيري-رئال، آرزو اولونان، مومكون اولا بيلن، طلب اولونان حادثه‌لره موناسيبتله باغلي مودالليقدير؛ مثلا: قوي قيزلارين اوزو گون كيمي گولسون، كيشي‌نين اوزوندن مردليك تؤكولسون! (س.وورغون) آغريمايان اورك اولا، باش اولا، جان سيرداشيم تورپاق اولا، داش اولا! آرزولارين سايي قدر ياش اولا، عومور وئرم خيدمتينه بو خالقين! (ز.ياقوب) - جومله‌لرينده مودالليق سوبيئكتيودير.

رئال، اوبيئكتيو مودالليق موعيين زامانلا - كئچميش، اينديكي و يا گله‌جك زامانلا باغلي اولور. ايررئال مودالليقدا زامانجا قئيري-موعيينليك اولور - آرزو اولونان، مومكون اولا بيلن ايندييه ده عايد اولا بيلر، قئيري-موعيين گله‌جه‌يه ده. اوبيئكتيو مودالليقدا مورفولوژي زامانلا سينتاكتيك زامان اكثرن اويغون اولور، لاكين بعضا دانيشيق اوسلوبوندا اويغون اولمايا دا بيلير؛ مس.: صاباح من باكييا گئديرم. اوبيئكتيو مودالليقلا سينتاكتيك زامان بيرليكده پرئديكاتيوليگي يارادير.

سوبيئكتيو مودالليق - دانيشانين وئرديگي معلوماتا موناسيبتيدير. سوبيئكتيو مودالليغا ائكسپرئسسيو قييمت، دانيشانين قطعي و يا شوبهه‌لي موناسيبتي، اينامي-اينامسيزليغي، قئيد ائتديگي فيكيرله راضيلاشيب-راضيلاشماديغي و س. داخيلدير؛ مس.: شوبهه‌سيز، سنه مكتوب يازاجاغام -جومله‌سينده اوبيئكتيو مودالليغا (سنه مكتوب يازاجاغام) قطعيليك چالاريني بيلديرن شوبهه‌سيز سؤزونون كؤميي ايله سوبيئكتيو مودالليق دا علاوه‌ اولونموشدور. اوبيئكتيو مودالليق جومله‌نين عومومي مظمونو ايله، سوبيئكتيو مودالليق ايسه اونون آيري-آيري حيصه‌لري ايله باغلي اولور؛ مس.: شوبهه‌سيز، سنه مكتوب يازاجاغام. شوبهه‌سيز، سنه مكتوب يازاجاغام. شوبهه‌سيز، سنه مكتوب يازاجاغام.

بئله‌ليكله، جومله‌ سينتاكسيسين مركزي و اساس واحيديدير. اونون اؤزونه‌مخسوس ستروكتور خصوصيتلري، سئمانتيك علامتلري واردير. قئيد ائتديگيميز خصوصيتلر جومله‌نين آني، نؤوبلشن، اؤتري خصوصيتلري دئييل، بيرليكده مؤوجود اولان دايمي كاراكتئر علامتلريدير.

تاريخن جومله‌يه موختليف آسپئكتلردن ياناشيلميش، سايسيز-حسابسيز تعريفلر وئريلميشدير. بو تعريفلر ايچريسينده ائ. ه. ايي عصرده ياشاميش فراكييالي ديونيسي‌نين وئرديگي تعريف جومله‌نين قئيد ائتديگيميز علامتلريندن بيريني - بيرينجيسيني احاطه‌ ائتمكله داها گئنيش ياييلميشدير: ' سؤزلرين بيتميش فيكير ايفاده ائدن بيرلشمه‌سي نيطقدير'. بو تعريف بيزيم اينديكي مكتب درسليكلريميزده‌كي تعريفين ده اساسيندا دورور.4

جومله‌يه موناسيبتده موختليف جريانلار ميدانا چيخميش، اونلارين ايچريسينده منطيقي و پسيخولوژي جريانلارين نمايندهلري‌نين فيكيرلري داها گئنيش ياييلميشدير.

پور-رويال موناستريندان (1660) باشلاياراق، منطيقي جريانين نماينده‌لري منطيقي حؤكمله قرامماتيك جومله‌ني قاريشديرميش و عينيلشديرميشلر. معلومدور كي، رابطه‌لي نيطقين بوتون جومله‌لري حؤكم شكلينده قورولمور. سوال و امر جومله‌لرينده هله بير شئيين تسديق و يا اينكار ائديلديگيني سؤيله‌مك اولماز. حؤكمده ايسه بير شئي يا تسديق، يا دا اينكار اولونور. اودور كي حؤكمله جومله‌نين موناسيبتيني: ' بوتون حؤكملر جومله‌ شكلينده ايفاده اولونور، لاكين بوتون جومله‌لر حؤكم ايفاده ائتمير' شكلينده عوموميلشديرمك اولار. بوندان علاوه‌، حؤكمون سوبيئكت و پرئديكاتدان عبارت ايكي عضوو، جومله‌نين ايسه بئش عضوو واردير. حؤكم ايفاده ائدن موختسر نقلي جومله‌لرده سوبيئكت موبتدايا، پرئديكات خبره اويغون گلير. مثلا: كونبز بؤيوكدور - جومله‌سينده كونبز سوبيئكت، هم ده موبتدادير، بؤيوكدور - پرئديكات، هم ده خبردير. گئنيش جومله‌لرده بو جور اويغونلوق اولمور. گئنيش جومله‌لرده، اگر جومله‌ حؤكم ايفاده ائديرسه، سوبيئكت موبتدا زوناسينا، پرئديكات ايسه خبر زوناسينا اويغون اولور.

xix عصرين ايي ياريسيندا پسيخولوگييا علمي‌نين سرعتلي اينكيشافي ايله علاقه دار پسيخولوقلارين دا جومله‌يه موناسيبتي يارانميشدير. پسيخولوقلار جومله‌ني تسووورلر بيرلشمه‌سي‌نين روحي ايفاده‌سي حساب ائديرديلر. لاكين بو موناسيبت جومله‌ني فورمالاشديران رئال ديل واسطه‌ و قانونلارينا دئييل، پسيخولوژي جهته اساسلانير و بيرترفلي سجيه داشييير.

جومله‌نين ديلده اهميتي بؤيوكدور. جومله‌ ديلين فونئتيك سيستمي‌نين، لوغت تركيبي و قرامماتيك قورولوشونون بوتون داشيييجيلاريني اؤزونده ائهتيوا ائدير. ديلچيليگين بوتون شؤعبه‌لري - فونئتيكا، اورفوقرافييا، لئكسيكولوگييا، سئماسيولوگييا، فرازئولوگييا، اونومالوگييا، مورفولوگييا، مورفونولوگييا، سينتاكسيس، اوسلوبيات و س. ساحه‌لر اوچون لازيم اولان هر جور فاكت و ماتئريالي جومله‌ وئرير. بونا گؤره ده دوزگون قئيد ائديرلر كي، جومله‌ سانكي ' ديلده اولان و ديلچيليك علمي‌نين موختليف ساحهلري‌نين تدقيق ائتديگي ديل فاكتلاري‌نين، موختليف ديَيشمه‌لرين، رنگارنگليكلرين يئكونودور. ائله بيل كي، بونلارين هاميسي نتيجه اعتباريله جومله‌ قورماق اوچوندور'.5

جومله‌ني تشكيل ائدن سؤزلر بير-بيري ايله معنا و قرامماتيك جهتدن علاقه‌لي اولور. تصادفي سؤز ييغيني جومله‌ عمله گتيره بيلمز. جومله‌ده اولان بوتون سؤزلر موعيين سئمانتيك يوك داشييير.

تاممعنالي سؤزلر جومله‌ده بيري ديگريني ايضاح ائتمك، آيدينلاشديرماقلا بو و يا ديگر سينتاكتيك وظيفه‌ يئرينه يئتيرير و موعيين بير سينتاكتيك سوالا جاواب وئرير. يئرينه يئتيرديگي سينتاكتيك-سئمانتيك فونكسييا اساسيندا بيز تاممعنالي سؤزلرين سينتاكتيك وظيفه‌سيني موعيينلشديره بيليريك. تاممعنالي سؤزلر سئمانتيك علاقه‌ني سينتاكتيك اصوللارين - ياناشما، ايداره و اوزلاشمانين كؤميي ايله يئرينه يئتيرير. قرامماتيك علاقه‌لر ديل فاكتلاري‌نين فؤوقونده دوراراق جومله‌ني واحيد تام كيمي فورمالاشديرا بيلير و جومله‌ عضولري آراسيندا معنا علاقهلري‌نين فورمالاشماسينا سبب اولور كي، بو دا اؤز نؤوبه‌سينده اوبيئكتيو رئالليغين پرئدمئت و حادثه‌لري آراسينداكي علاقه‌ و موناسيبتلرين ديلده ايفاده‌سينه خيدمت ائدير. بئله‌ليكله، هر بير جومله‌ده سؤزلر آراسيندا ايكي جور علاقه‌ اولور: داخيلي، سئمانتيك علاقه‌ و قرامماتيك علاقه‌. هر ايكي علاقه‌ عيني زاماندا فعاليت گؤسترير. قرامماتيك علاقه‌ سينتاكتيك علاقه‌ اصوللاري ايله ياناشي، كؤمكچي سؤزلر، سؤزلرين ديَيشمه فورمالاري، اينتوناسييا و س. -اين كؤميي ايله يارانير.

جومله‌ داخيلينده بيرلشديريجي اينتوناسييا ايله آييريجي اينتوناسيياني فرقلنديرمك لازيمدير. بيرلشديريجي اينتوناسييادا تون يوكسه‌لير، فاصيله اولسا دا، باشا دوشولور كي، جومله‌ بيتمه‌ييب و آردي وار: پاييزين سويوق كوليي \ قاپي و پنجره‌لري ديللنديريردي. (س.رحمان) آييريجي اينتوناسييا بوندان داها اوزون فاصيله ايله موشاييت اولونور و يازيدا نقطه‌ (سوال، نيدا ايشاره‌لري) ايله فرقلنديريلير.



باياتي فالي

باياتي فالي توركلرده اولان ان قديم فال لارداندير

اسكي دن بونو بير نئچه نفر باياتي بيلن آداملا توتارديرلار

آمما داي ايندي سينه لريميز بو گؤزل سؤزلردن بوشاليب

اونا گؤره بيز چاليشديق بونو بير بيلگي سايار يازيليميلا يئني دن جانلانديراق

البته  اسكي كي كيمين ائتمك موكون دئييل

بونلار يازيليمدا آرتيق آچيقلانيبدير.

 

ائندير-دانلود

يارديم لينكي

بو پروقيرام اوچون .NET Framework پروقيرامي لازيمدير اگر بيلگلي سايارينيزدا قوشولو اولماسا بوردان دانلود ائديب و قوشا بيلرسي نيز

بو يازيليم دا 2150 باياتيدان فايدالانميشيق.

حاضيرلايان:اوختاي نژادمحمد



هئجا

هئجا

تلفّوظ زاماني سؤزون آسانليقلا حيصه‌‌لره بؤلونمه‌سينه هئجا

دئييلير. هئجانين وارليغي صايت سسله باغليدير. سؤزده نه قدر صايت سس

وارسا، بير اوْ قدر ده هئجا اوْلور:

ميثال.: يا-شێل-لاش-دێ-رێل-مێش.

بۇ سؤزده 6 صايت سس اوْلدوغو اۆچون 6 هئجا واردير. بۇندان باشقا،

بير نئچه هئجالي سؤزلري ده گؤسترمك اوْلار: مس.: قۇ-رۇ-جۇ-لۇق-لا-رێن،

جان-فه-شان-لێق-لا-رێن

آذربايجان ديلينده هئجانين آشاغيداكي نؤولري واردير.

1. ساده هئجا - تك بير صايتدن عبارت اوْلوب نه اؤزوندن اول، نه

ده اؤزوندن سوْنرا صاميتله بيرلشير. مس: اوْ-خۇ، آ-تا، آ-نا. بۇ سؤزلرده‌كي

بيرينجي صايت ساده حساب اوْلونور.

2. آچيق هئجا: اگر هئجا صايتله قۇرتارارسا، بئله هئجا آچيق حساب

اوْلونور. ميثال: با-با، نه-نه، خا-لا، بي-بي و س.

3. قاپالي هئجا - صاميتله قۇرتاران هئجا قاپالي حساب اوْلونور.

مس قار-داش، باش، ال، ات، اۆز و س.

4. هئجالارين اؤرتولو و اؤرتوسوزلويو ايسه اوْنلارين صاميتله باشلانماسي

ايله باغليدير. صاميتله باشلايان هئجا اؤرتولور. (مس: بي-لي-رم،

صايتله باشلايان هئجا ايسه اؤرتوسوز حساب اوْلونور) (مس؛ آت، اوْت، ات) و س.

5. آذربايجان ديلينده چوْخ‌هئجالي سؤزلره، هابئله چوْخفوْنوْمينلي

- چوْخ سسلي هئجالارا آز تصادوف ائديلير. .

ميثال؛ شپريس، ايلياژ، چاريز، ماركس، كند، قند و س. بۇ كيمي چوْخ‌سسلي

سؤزلر بير هئجادان عبارت اوْلوب ديليميزه گلمه سؤزلردي.

هئجا

بير سسدن عبارت هئجا :

آ-تا

اۇ-نا

اۆ-زۆم

ايكي سسدن عبارت هئجا :

آت، سۇ، اوْت،

بۇ، اوْد، قۇ-زۇ

يا-زێ

اۆچ سسدن عبارت هئجا :

باش، آلت،

داش-لێق

مك-تب

دؤرد سسدن عبارت هئجا :

دؤرد، زنگ،

قند، قروپ،

بند، كند



وورغو

وورغو

آذربايجان ديلينده اساس سؤزلرده وورغو سؤزون سون هئجاسي‌نين

اوستونه دوشور. سؤزده هر هانسي بير هئجانين، جومله‌‌ ده ايسه هر هانسي

سؤزون باشقالارينا نيسبتن يوكسك تونلا دئييلمه‌سينه وورغو دئييلير.

آذربايجان ديلي‌نين قانونلارينا گؤره وورغو سؤزون سون هئجاسينا

دوشور. سؤزلره شكيلچي آرتيريلديقدا ايسه وورغو شكيلچي‌نين اوزرينه دوشور.

دئمه‌لي، آذربايجان ديلينده وورغونون يئري ثابتدير، او سون هئجانين

اوزرينه دوشور. مثلا؛ آذربايجان، ياشاماق، قاپيچي، دميرچي و س.

بعضي آلينما سؤزلرده وورغو سؤزون اولكي هئجاسي‌نين اوستونه

دوشور. مثلا؛ اوپئرا، سولا، چئخوو، تولا، كورپوس، ائكسپئرت و س.

چوخ‌هئجالي سؤزلرده هئجالارين هاميسي عيني درجه‌‌ده تلفّوظ

ائديلمير. وورغو يالنيز تلفّوظه عايد اولدوغو اوچون اونو سؤزلرين دئييليشينده،

يعني هئجالارين اوزرينه دوشنده موشاهيده ائتمك مومكوندور.

چوخ‌هئجالي سؤزلرده هئجالاردا بيري ديگرينه نيسبتن يوكسك

ايفاده اولونور. مس: چاليشديق، چاليشميشديق (ديق، ميش اوزرينه دوشور).

دئمه‌لي، سؤزده بير هئجانين باشقالارينا نيسبتن يوكسك، ايفاده‌سينه

وورغو دئييلير.

وورغولو هئجا ايسه اوزرينه وورغو دوشن، يعني يوكسك ايفاده اولونان

هئجا دئمكدير. آذربايجان ديلينده وورغو چوخ زامان سؤزلرين

سون هئجاسي‌نين اوزرينه دوشور. بونا گؤره ده بير چوخ شكيلچيسي قبول ائتديكده

وورغو شكيلچي‌نين اوزرينه دوشور.

مس: اوخو-اوخويور، بيل-بيلر، چاليش-چاليشقان، ياخشي-ياخشيليق، حؤرمت،

حؤرمتجيل و س.

سؤزون كؤكونه بيتيشديريلن شكيلچي ايكي هئجادان عبارت اولارسا،

وورغو بضا شكيلچي‌نين بيرينجي هئجاسي‌نين اوزرينه دوشور. مثلا،

اوخودوقدا، گؤردوكده، ايسته‌ديكجه كيمي سؤزلرده (فعلي باغلامالاردا) ايسه

وورغو شكيلچي‌نين بيرينجي هئجانين صايت سسليسي اوزرينه دوشموشدور. سؤز

كؤكونون سون هئجاسينداكي وورغو بو شكيلچيلردن هانسي‌نين اوزرينه

كئچسه، سؤزون معناسي تاماميله ديَيشيلير. مثلا، اوخوموشلار، گلميشلر،

گليرلر كيمي سؤزلرده وورغو زاماني كاتئقوريياسي شكيلچيلري‌نين

اوزرينه دوشدويو اوچون سؤزلر فئل حساب اولونور. اوخوموشلار،

گلميشلر، گليرلر سؤزلرينده وورغو زامان كاتئقوريياسيندان كميت

كاتئقوريياسي اوزرينه كئچديگي اوچون همين سؤزلر فئل دئييل، فعلي

ايسيم اولور. بوتون ايسيملر اولدوغو كيمي، وورغو سؤزون سون هئجاسي اولان

حال شكيلچيسي‌نين اوزرينه كئچير و هئجا بير يئني معنا ياراتمير؛ مثلا،

اوخوموشلارين، اوخوموشلارا، اوخوموشلاري، اوخوموشلاردا، اوخوموشلاردان

و س.

اونو دا قئيد ائتمك لازيمدير كي، سؤز كؤكونه آرتيريلان هر بير

شكيلچي‌نين اوزرينه وورغو دوشمور.

آذربايجان ديلينده بير سيرا شكيلچيلر واردير كي، اونلار هئچ بير

زامان وورغو قبول ائتمير.

تاپشيريق. ديليميزه باشقا ديلدن كئچن، وورغوسو سؤزون اولكي

هئجالارينا دوشن بئش سؤز تاپيب جومله‌‌ده ايشله‌دين.



سونو قوشا صاميتله قورتاران تك‌هئجالي سؤزلر

سونو قوشا صاميتله قورتاران تك‌هئجالي سؤزلر

آذربايجان ديلينده بير قيسيم سونو قوشا صاميتله بيتن تك-

هئجالي سؤزلر واردير: فنن، خط، حاق، حيسس، كولل، حزز و س. حيسس و

كولل سؤزلري موستسنا اولماقلا بو سؤزلره صاميتله باشلايان شكيل-

چيلر آرتيراندا بو صاميتلرين بيري دوشور: فنلر، سيرلر، خطدن و س.

بو سؤزلره صايتله باشلايان شكيلچيلر آرتيرديقدا ايسه همين

صاميتلر اولدوغو كيمي قالير: فنني، سيرره، حاقيندا و س.



تۆركجه يازاق

 

تۆركجه يازاق

ائندير-دانلود

ائندير-دانلود(يارديم لينك)

يارديم كيتابي

بو پروقيرام اوچون .NET Framework پروقيرامي لازيمدير اگر بيلگلي سايارينيزدا قوشولو اولماسا بوردان دانلود ائديب و قوشا بيلرسي نيز

1-آذربايجان تۆركجه‌سيني اؤيرنمك اۆچون ايمكانلار

2-راحتجه تۆرك ديلين يازماق

3-اليفبالاري بير بيرنه كؤچورمك

1.       لاتين اليفباسيندا اوْلان يازيلاري عرب اليفباسينا كؤچورمك اۆچ نؤودا

·        نوْرمال شكيلده( اۆمومي شكيلده چوْخ ايشلنن كي اوْندا دياكريتيك علامتلرله يوْخدو)

·        دياكريتيك علامتلرله (وْ ۇ ێ ۆ)بۇ شكيلده دياكريتيك علامتلر يانليز بيرينجي هئجادا گليب 

·        بۆتون دياكريتيك علامتلرله (وْ ۇ ێ ۆ)بۇ شكيلده دياكريتيك علامتلر هر يئرده گليب و اۇشاق كيتابلاري و كيلاسيكلر اۆچون اۇيغوندور

2.       عرب اليفباسيندان لاتين اليفبايا كؤچورمك ايكي نؤودا

·        نوْرمال يازيدان

·        دياكريتيك علامتلري (وْ ۇ ێ ۆ) اوْلان يازيدان

3.       كيريل اليفباسيندان لاتين اليفباسينا كؤچورمك

4-سؤزلرين ليستي

آذربايجان تۆركجه‌سي‌نين اوْرفوْقرافييا سؤزلرين ليستي بۇ پروْقيراما آرتيليبدير

سؤزلر عرب و لاتين اليفباسيندادير

بۇ  ايمكان سؤزلر دۆزگون يازماق اۆچوندور

فعلرين صرفيده آوتوْماتيك اوْلور تا سيزه ديل قايدالاريندا يارديمچي اوْلسون

5-هئجا ايله يازيني رنگله‌مك

بۇ ايمكان اوْ كسلر اۆچوندور كي ايسته‌ييرلر لاتينجه‌نين اوْخوماغين باشلاسينلار

هر هئجا بير رنگله رنگله‌نير ،بئله‌ليكله هر رنگده اوْلان بير دفعه‌‌ دئييله‌جك و اوْخوماغي راحت اوْلاجاق

6- يازيدا آهنگ قانون ايله اوْلدان  يانليشي تاپماق و آلتينا خط چكمك

7-ساييلاري(عددلر) يازيليشا چئويرمك

8- پروْقرامين هر ايكي اليفبادا اوْلماسي(لاتين و عرب)

9-آوتوْماتيك كؤچورمك ايمكاني



صاميتلر

صاميتلر

صاميتلر صايتلردن تاماميله فرقله‌نير. بۇ اوْنلاردا ساكيت توْن

عوضينه، كۆيون اۆستونلوك تشكيل ائتمه‌سيندن عبارتدير. بۇنا گؤره ده

صاميتلري اۇزون تلفّوظ ائتمك اوْلماز. آذربايجان ديلينده 23 صاميت

حرف واردير: ب B، چ Ç، ج C، د D، ف F، گ G، غ Ğ، ه(ح) H، خ X ، ژ J، ك K، ق Q، ل L، م M، ن N، پ P، ر R، س(س،ث،ص) S، ش Ş،

ت(ط) T، ي Y، و V ، ز(ظ،ذ،ض) Z.

صاميتلرين بؤلگوسو

صاميت سسلر آشاغيداكي اساسلارا گؤره تسنيف ائديلير.

1. سس تئللري‌نين ايشتيراكينا گؤره؛

2. توْن و كۆيون يئرينه گؤره؛

3. عمله گلمه يئرينه گؤره.

1. سس تئللري‌نين ايشتيراكينا گؤره صاميتلرين بؤلگوسو.

بۇ اساسا گؤره صاميتلر كار و جينگيلتيلي اوْلاراق 2 قروپا بؤلونور.

جينگيلتيلي صاميتلرين تلفّوظو زاماني سس تئللري فعال ايشتيراك

ائدير. اوْنلارين گريلمه‌سي نتيجه‌سينده صاميتلر جينگيلتيلي اوْلور. جينگيلتيلي

صاميتلر بۇنلاردير: ب، بئش ، گ، ق، غ، د، ج، ز، ي، ل، م، ن، ر، ژ.

كار صاميتلرين تلفّوظونده ايسه سس تئللري، دئمك اوْلار كي، ايشتيراك

ائتمير. دئمه‌لي، هر جينگيلتيلي صاميتين كار قارشيليغي اوْلور: ب-پ، بئش -ف،

ق QK، د D-ت(ط) T. كار صاميتلر بۇنلاردير: پP، ك K، س S، ت T، ف F، خ X ، ه (ح) H، چ Ç، ش Ş، ك́ K، خ́ X.

2. توْن و كۆيون ايشتيراكينا گؤره صاميتلرين بؤلگوسو.

اصلينده صاميت سسلرين تلفّوظونده توْن آز اوْلور. بۇ اساسا گؤره

صاميت سسلر 2 قروپا بؤلونور. 1-جي قروپا داخيل اوْلان صاميتلرده كۆي

اۆستون اوْلور. بئله صاميتلر 2 قروپا بؤلونور؛

آ) كۆيلو-جينگيلتيلي صاميتلر: ب B، و V، ق Q، غ Ğ، ژ J، ز(ظ،ذ،ض) Z، ي Y، گ G، ج C، د D، ل L، م M، ن N، ر R.

ب) كار صاميتلر: ك K، پ P، ت T، س S، ف F،  ت T، ه H، خ X ، چ Ç، ش Ş.